Ο Θεοτόκης του «μικρού λαού» κι ένα κορυφαίο παράσημο που αρνήθηκε

Πολέμησε ο πιο αγαπητός Θεοτόκης της Κέρκυρας, ο λογοτέχνης και αγωνιστής Κωνσταντίνος Θεοτόκης που τη θανή του σαν χθες πριν από 100 χρόνια η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών τίμησε χθες αργά το απόγευμα με μνημόσυνο στον τάφο του στο νεκροταφείο της γενέθλιας πόλης του, μερικές ώρες αφότου η Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας, το παλαιότερο πνευματικό Ίδρυμα της χώρας, εγκαινίασε μια νέα και αποκαλυπτική έκθεση 140 δυσεύρετων τεκμηρίων και αρχειακών υλικών στα γραφεία της για εκείνον.

Και πώς δεν πολέμησε!

Με τη φωτεινή και πληθωρική λογοτεχνική πένα του, σαν Σολωμός της δικής του εποχής, για τον σηκωμό και τη μόρφωση των «Ελεύθερων Πολιορκημένων» του δικού του καιρού.

Με τον λόγο και πράξεις του, στο πλάι του λαού και ανάμεσά του, φωτίζοντας και συμβουλεύοντας τον «μικρό λαό» πώς να ζητήσει τα δίκια του, «να καταλάβει τη δύναμή του» και «να χορέψει στο ταψί» όσους του τα αρνούνται, σπάζοντας τα κοινωνικά δεσμά του.

Με το όπλο στο χέρι, επίσης, στην Κρήτη και τη Θεσσαλία, ως εθελοντής μαχητής για την απελευθέρωσή τους.

Η φήμη του στον λαό – φυσιολογικό επόμενο ήταν – άντεξε στον χρόνο και ξεπέρασε κατά πολύ, τελικά, εκείνη των πρωθυπουργών κι άλλων τρανών πολιτικών Θεοτόκηδων της ομώνυμης κερκυραϊκής αρχοντικής οικογένειας, πριν και μετά από εκείνον, μολονότι η δική του κηδεία του στην Κέρκυρα, έγινε σε συνθήκες απόλυτης περιφρόνησής του από την ιθύνουσα αστική τάξη του νησιού του. Να πώς, κάπως κομψά, συνόψισε το κλίμα στην πόλη της Κέρκυρας τότε ο επιστήθιος φίλος και συναγωνιστής του ποιητής Νίκος Λευτεριώτης: «Εστάθηκε αχαρακτήριστη», όπως έγραψε, η στάση των αρχών.

Μα και τι κι αν, ενώ αυτός αγωνίστηκε στα χρόνια του σθεναρά και με όλες του τις δυνάμεις για να μη λειτουργήσει καζίνο στο νησί, σήμερα με τις ευλογίες της σύγχρονης αστικής τάξης και του πολιτικού προσωπικού της, που δεν μπορούν πια να αγνοήσουν την καταξίωσή του και προσπαθούν να αποϊδεολογικοποιήσουν τη ζωή και το έργο του, προγραμματίζονται για τις επόμενες μέρες εγκαίνια καζίνο σε πολύ κεντρικό σημείο της πόλης, ακριβώς στους χώρους του παλιού και ιστορικού εκπαιδευτήριου «Καποδίστριας» όπου εκείνος ήταν μαθητής!

Όσα και αν κάνουν όσοι επιχειρούν να λειάνουν τον ταξικό χαρακτήρα του έργου του και να το διαστρεβλώσουν ή να το αφυδατώσουν και να το συνδέσουν με δήθεν παρωχημένες απόψεις, ματαιοπονούν!

Η ακτινοβολία των μηνυμάτων του συγγραφέα των «Σκλάβων» και τόσων άλλων κάθε λογής έργων του, μένει – και θα μένει – για τον λαό φωτεινός κι άσβεστος φάρος.

Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (Κέρκυρα 13 Μάη 1872 – Κέρκυρα 1 Ιούλη 1923) με την πολύπλευρη προσφορά του και τις παρακαταθήκες της μένει στον καιρό μας και ως ένας «εισηγητής κοινωνικών αξιών», κατά πως τον προσδιόρισε η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών. Η χθεσινή εκδήλωσή της στο νεκροταφείο της πόλης για την απόδοση τιμής, μαζί με μπάντα της Παλαιάς Φιλαρμονικής που παιάνισε τον Εθνικό Ύμνο, ήταν και από αυτή την άποψη συμβολική. Έναν αιώνα μετά τον θάνατό του μεγαλύτερου Κερκυραίου λογοτέχνη, η αξία της «ανθρωπολογικής κατάδυσης» που επιχείρησε με το έργο του και των ιδεών που εξέπεμψε συνεχίζει να αναγνωρίζεται όλο και πιο πλατιά. Η βαθύτερη γνωριμία με τη ζωή και το έργο του είναι άλλωστε και το αντικείμενο σειράς εκδηλώσεων που σχεδιάζουν, πέραν άλλων που έχουν ανακοινωθεί, το Εργατικό Κέντρο Κέρκυρας και η εκπαιδευτική κοινότητα του νησιού, σε διάφορες περιοχές του νησιού.

Άλλη μία – μάλλον άγνωστη – χαρακτηριστική και ηχηρή απόδειξη του ήθους, της λαϊκότητας, της αγωνιστικότητας και των «πιστεύω» του επαναστάτη λογοτέχνη ήλθε στο φως στην προχθεσινή εκδήλωση της Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας (ΑΕΚ). Την ανέδειξε ο έφορος της βιβλιοθήκης της Δημήτρης Θεοτόκης, εγγονός του αδελφού του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και κορυφαίου στρατιωτικού Δημήτριου Θεοτόκη (1874-1923), παρουσιάζοντας από το αρχείο της οικογένειας ένα τηλεγράφημα – περιλαμβάνεται πια ανάμεσα στα 140 υλικά της έκθεσης της ΑΕΚ – που είχε σταλεί στον αγωνιστή λογοτέχνη. Αποστολέας του τηλεγραφήματος ήταν ο Κερκυραίος υψηλόβαθμος αξιωματούχος του βενιζελικού αστικού πολιτικού μπλοκ ως πιστός εκφραστής του Ελευθέριου Βενιζέλου, διπλωμάτης και υπουργός των Εξωτερικών της Ελλάδας, Νικόλαος Πολίτης. Ήταν παλιός γνώριμος του Θεοτόκη από την Κέρκυρα και ηγετικό στέλεχος του Κόμματος Φιλελευθέρων στο νησί ο Πολίτης, όταν ο σοσιαλιστής λογοτέχνης για κάποιο χρονικό διάστημα, στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, εκκινώντας από τη θέση που είχαν ασπαστεί και άλλοι γνωστοί σοσιαλιστές της Αθήνας και του Πειραιά ότι προείχε η ήττα του γερμανικού μιλιταρισμού, αντί να ταχθούν εναντίον και των δύο ιμπεριαλιστικών στρατοπέδων, συντάχθηκε προσωρινά με τη βενιζελική πλευρά και την εξυπηρέτησε, με σκοπό να συμβάλει κι αυτός στη νίκη της Αντάντ. Προσέφερε και υπηρεσίες διπλωματικού χαρακτήρα, τότε, ο Θεοτόκης. Αλλά δεν προσχώρησε σε καμία πλευρά του αστικού ελληνικού πολιτικού στρατοπέδου, ό,τι και αν του προσέφεραν για να τον δελεάσουν, είτε το άξιζε είτε όχι. Παρέμεινε αρνητής του αστικού καθεστώτος. Απαρνήθηκε μάλιστα κάθε τιμή από αυτό. Το τηλεγράφημα του Πολίτη προσέφερε στον Κωνσταντίνο Θεοτόκη την ύψιστη τιμή που μπορούσε να του απονείμει – και μέχρι σήμερα μπορεί να απονέμει – η Ελλάδα σε διαλεχτά τέκνα της. Τον ενημέρωνε ότι κρίθηκε άξιος να τιμηθεί με παράσημο της μέγιστης, της υπέρτατης τιμητικής διάκρισης που μπορεί να προσφέρει η Ελλάδα.

Ιδού τι έλεγε:

«Είμαι ευτυχής αναγγείλω ότι εις αναγνώρισιν υπηρεσιών σου εις γράμματα και πολιτικόν αγώνα, σοι απενεμήθη, επ’ ευκαιρία εθνικής εορτής, παράσημον Σωτήρος. Συγχαίρω εγκαρδίως. Πολίτης»

Θεσπισμένο αρχικά το 1829, το Τάγμα του Σωτήρος, ως γνωστόν, είναι ιεραρχικά το ανώτερο Τάγμα Αριστείας της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ο σχετικός νόμος προβλέπει ότι μετάλλια Μεγαλόσταυρου, Ανώτερου Ταξιάρχη, Ταξιάρχη, Χρυσού και Αργυρού Σταυρού του Τάγματος του Σωτήρος απονέμονται σε Έλληνες πολίτες που διακρίθηκαν ιδιαίτερα για την προσφορά τους, αλλά στην πράξη απονέμεται μόνον ο Μεγαλόσταυρος σε περιπτώσεις αρχηγών ξένων κρατών, για ευνόητους λόγους. Τιμητικά μετάλλια υψηλής αξίας απονέμονται πια από το κράτος σε Έλληνες με βάση άλλα, υποδεέστερα Τάγματα Αριστείας, όπως το Τάγμα της Τιμής.

Συγκινημένος ο Δημήτρης Θεοτόκης, αφού διάβασε το τηλεγράφημα στο κοινό της εκδήλωσης της Αναγνωστικής Εταιρείας, της οποίας ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης διετέλεσε τα χρόνια 1898-1900 στο ίδιο αυτό κτίριο Γραμματέας της Διοικητικής Επιτροπής, περιορίστηκε να προσθέσει λίγα – ουσιαστικά και αρκετά όμως – λόγια για το παράσημο και την αντίδραση του Κερκυραίου λογοτέχνη:

«Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης δεν το αποδέχθηκε. Λόγω των πιστεύω του. Λόγω της ιδεολογίας του».

Μολονότι έχουν υπάρξει στο παρελθόν από μελετητές και βιογράφους του Θεοτόκη διάφορες αναφορές σε ασαφείς πληροφορίες για άρνηση του σοσιαλιστή Θεοτόκη να παρασημοφορηθεί από την πλευρά του βενιζελισμού της εποχής, είναι η πρώτη φορά, αν δεν κάνουμε λάθος, που έρχεται στο φως το σχετικό τηλεγράφημα, που είναι αχρονολόγητο φέροντας ημερομηνία 6 Απριλίου άνευ χρονολογίας, παραπέμποντας σε απόφαση που είχε ληφθεί με αφορμή επέτειο της 25ης Μαρτίου. Δεν στοιχειοθετείται απλώς το γεγονός, αλλά προκύπτει χωρίς αμφιβολία πια και το είδος της διάκρισης που σχεδίαζε το κράτος να απονείμει στον «σοφότερο των Ελλήνων» πολίτη της εποχής του, όπως είχε χαρακτηρίσει τον Θεοτόκη σε νεκρολογία του σε αθηναϊκή εφημερίδα επιρροής του Γεώργιου Παπανδρέου λίγες μέρες μετά τη θανή του ο Κερκυραίος φίλος του, αγωνιστής και πρώτος βουλευτής του σοσιαλιστικού – κομμουνιστικού χώρου, Αριστοτέλης Σίδερις, επισημαίνοντας συν τοις άλλοις ότι ο Κερκυραίος λογοτέχνης μισούσε το αστικό καθεστώς, επιδίωκε τον θρίαμβο της εργατικής τάξης και έμεινε πιστός στις ιδέες του μέχρι που έκλεισε τα μάτια του.

Πολλά και ελάχιστα γνωστά ή και άγνωστα ντοκουμέντα για τη ζωή και το έργο του Κ. Θ. περιλαμβάνονται στη σχετική έκθεση της Αναγνωστικής Εταιρίας Κέρκυρας, που θα διαρκέσει κι αυτή μέχρι τα τέλη του έτους, όπως η άλλο τόσο ενδιαφέρουσα ανάλογη έκθεση υλικών της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών (ΕΚΣ), που ξεκίνησε τον προηγούμενο μήνα σε χώρους του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φρούριο της πόλης και θα είναι και πάλι ανοικτή στο κοινό μετά από μία εβδομάδα περίπου, μετά την αποκατάσταση ζημιών που προκλήθηκαν στη στέγη του ναού από κεραυνό. Εκεί κοντά, στα Αρχεία Νομού Κέρκυρας στο Παλαιό Φρούριο συνεχίζεται εξάλλου η έκθεση άλλων αρχειακών υλικών για τον Κ. Θ., που πραγματοποιείται από τους υπεύθυνους των Αρχείων σε συνεργασία με την ΕΚΣ.

Συμπεριλαμβάνεται σε όλα αυτά και μια συγκλονιστική – μακράν η πιο δυνατή – μαρτυρία της λογοτέχνιδας Γαλάτειας Καζαντζάκη, όπως την έκανε γνωστή η ίδια στην Αθήνα το 1946, για τον άνθρωπο και τις ιδέες του Θεοτόκη και τη θέση του για κάποιες επιλογές του.

Είκοσι χρόνια νωρίτερα, το 1926, σ’ ένα περιοδικό της πόλης του Βόλου είχε έλθει στο φως επιστολή του Κ. Θ. με ημερομηνία 25 Φεβρουαρίου 1910 από το χωριό του Καρουσάδες, σε φίλο του στο Μόναχο σοσιαλιστή λογοτέχνη, με αντικείμενο την ίδρυση εργατικής και σοσιαλιστικής οργάνωσης. Στο γράμμα του τότε, λίγους μήνες πριν στρατευτεί σ’ αυτόν το σκοπό στο πλάι των Κερκυραίων εργατών και αρχίσει να γράφει την «Τιμή και το Χρήμα», αλλά και τους «Σκλάβους στα δεσμά τους», εξέφραζε τη διάθεσή του να βοηθήσει με αυταπάρνηση για «του πολιτισμού και της ανθρωπότητος το συμφέρον», σημειώνοντας μ’ ετούτα τα λόγια για ποια κοινωνική δύναμη του πληθυσμού ήθελε να εργαστεί: «Όλες μου οι συμπάθειες είναι με το μέρος του λαού, του μικρού λαού, που γελιέται και τον γελούν».

Στο στερνό του έργο, τους «Σκλάβους» του που κυκλοφόρησαν έντεκα μήνες πριν τη θανή του, όπως είχε κάνει και παλιότερα «κήρυξε θαρρετά την Επανάσταση», έγραψε το 1946 ο κεντρώος πολιτικά λόγιος Αιμίλιος Χουρμούζιος, προσθέτοντας: «Από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη αρχίζει – και με πόσην ένταση και με πόσο πάθος ψυχής! – το κοινωνιστικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ψυχικά, ιδεολογικά, ανήκει στο λαό και στους αγώνες του λαού για την κοινωνική και την πνευματική του άνοδο».

Να και μερικά από τα λόγια με τα οποία «χαιρέτισαν» τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη το Σάββατο το βράδυ και την Κυριακή το απόγευμα στις εκδηλώσεις της ΑΕΚ και της ΕΚΣ πρόσωπα όπως οι Νάσος Μαρτίνος, Δημήτρης Ζυμάρης, Σπύρος Ζηνιάτης, Δημήτρης Μεταλληνός, Δημήτρης Θεοτόκης, από τους φορείς αυτούς και τον κεντρικό Δήμο της Κέρκυρας: «Στεκόμαστε εδώ σεμνοί και ταπεινοί και ευγνώμονες (…) Άνθρωποι μαχόμενοι (…) Άφησες πάρα πολλά και έντονα αποτυπώματα στην ελληνική ιστορία και λογοτεχνία (…) Αντίσταση στην αφομοίωση και νίκη στο ηθικό πεδίο (…) Ζεις όσο ζουν στον χρόνο οι αναγνώστες σου (…) Πιστεύοντας στις ιδέες του μαχόταν γι’ αυτές (…) Το καθήκον της συμμετοχής στα κοινά (…) Συγγραφέα μου είμαστε εδώ να θυμίσουμε πως σε θυμόμαστε, πως θυμόμαστε τα πρότυπά σου που τόσο έχουμε ανάγκη (…) Από το Εγώ στο Εμείς (…) Υποκλινόμαστε στην αθανασία σου».