Η γέννηση του Κ. Θεοτόκη σαν σήμερα το 1872 και το μεγαλείο του

Σαν σήμερα πριν από 151 χρόνια είδε το φως στην Κέρκυρα ο λογοτέχνης εκείνος που – σαν άλλος Σολωμός – άλλαξε τα δεδομένα στην ελληνική λογοτεχνία, στάθηκε ο μόνος ίσαμε σήμερα μεγάλος Έλληνας λογοτέχνης που αφιέρωσε μέρος της ζωής του στην ίδια την οργάνωση και τον φωτισμό και τον σηκωμό του συνδικαλιστικού εργατικού – λαϊκού και σοσιαλιστικού κινήματος στον τόπο του, μα και άφησε ως παρακαταθήκη από την ευρύτερη ανάμειξή του στα κοινά τη βαθιά του πεποίθηση ότι ματαιοπονούμε αν αναζητούμε την «ηθίκευση» της κοινωνίας στο πλαίσιο του αστικού καθεστώτος.

Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο σημαντικότερος αυτός έως τις μέρες μας Κερκυραίος λογοτέχνης με την πανελλήνια και διεθνή ακτινοβολία, που τα 100 χρόνια από τη θανή του συμπληρώνονται φέτος, γεννήθηκε – από αρχοντική οικογένεια του καιρού του – τις 13 Μαΐου 1872.

Μολονότι έχει επικρατήσει η εκδοχή πως γεννήθηκε τις 13 Μαρτίου εκείνου του έτους και όλα σχεδόν τα μεγάλα ΜΜΕ εδώ και πάρα πολλά χρόνια αυτή την ημερομηνία μνημονεύουν ως την ημέρα γέννησής του – αυτό κάνουν κάθε Μάρτη και η ΕΡΤ, μεγάλες εφημερίδες, άλλα μεγάλα έντυπα και ηλεκτρονικά Μέσα, αυτό υποστηρίζουν και έγκυρες στήλες όπως το «sansimera.gr», αλλά ακόμη και η «Wikipedia» και εγκυκλοπαιδικά έντυπα σε στήλες και τιμητικά αφιερώματά τους  – η αλήθεια είναι ότι ο μεγάλος λογοτέχνης ήλθε στη ζωή, όπως σταθερά υποστηρίζει άλλωστε η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, τις 13 Μαΐου 1872.

Άγνωστο ακριβώς πώς και γιατί, πιθανώς λόγω παρανοήσεων συγκεχυμένων αναφορών είτε συγγενών και απογόνων του είτε μελετητών του, επικράτησε η λανθασμένη ημερομηνία γέννησής του. Αρκεί μια ματιά στο Ίντερνετ για να φανεί πόσο αυτή η αστήρικτη εκδοχή έχει κυριαρχήσει και αναπαράγεται συνεχώς, σε πείσμα και του ιστορικού βιογραφικού κειμένου που έγραψε για εκείνον ο ίδιος ο αδελφός του Σπυρίδων Θεοτόκης το 1928, τρία χρόνια μετά τον θάνατο του αδελφού του. «Σ’ ένα από τα πιο ονομαστά σπίτια της Επτανήσου γεννήθηκε στις 13 Μαΐου του 1872 ο Κωνσταντίνος Στέφανος Θεοτόκης», είχε γράψει τότε με σαφήνεια ο Σπυρίδων Θεοτόκης, αναφέροντας και τα δύο ονόματα που είχαν δοθεί στον αδελφό του, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως Κωνσταντίνος καθώς με αυτό τον προσφωνούσαν και με αυτό υπέγραφε. Έτσι, πολλά και διάφορα έντυπα είχαν και τη φετινή 13η Μαρτίου ενδιαφέροντα – και ευπρόσδεκτα βέβαια – αφιερώματα στον Κερκυραίο λογοτέχνη, θεωρώντας αυτή την ημερομηνία ως την ημέρα της γέννησής του το 1872. Δεν αποκλείεται όμως κι ο Σπυρίδων Θεοτόκης να έκανε λάθος ή να υπήρξε τυπογραφικό λάθος στην εκτύπωση της βιογραφίας, επιμένουν κάποιοι, θεωρώντας αδύνατο να έχει αστήρικτα παγιωθεί τόσο πολύ η λανθασμένη ημερομηνία.

Η τεκμηρίωση της αλήθειας, ωστόσο, προκύπτει κατηγορηματικά – δεν αμφιβάλλουμε ότι οι αρμόδιοι για τη διάδοσή της θα φροντίσουν ώστε να πάψει η υπάρχουσα σύγχυση – και δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών.

Αδιάψευστος νομίζουμε μάρτυς για το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο Ντίνος όπως τον έλεγαν οι φίλοι και συναγωνιστές του προτιμώντας με τη συγκατάθεσή του αυτό το υποκοριστικό όνομα, όντως γεννήθηκε  τις 13 Μαΐου 1872 και όχι τις 13 Μαρτίου εκείνου του έτους, με το ημερολόγιο της εποχής βέβαια, στέκει το εικονιζόμενο πιο πάνω ληξιαρχικό έγγραφο που σώζεται στα Αρχεία Νομού Κέρκυρας. Πρόκειται για τη ληξιαρχική πράξη της βάπτισής του και έχει εκδοθεί από τον Δήμο Κερκυραίων. Ως ημερομηνία της γέννησής του αναγράφεται ρητά ή 13η Μαΐου 1872. Η βάπτιση του κορυφαίου Κερκυραίου λογοτέχνη με τα ονόματα Στέφανος και Κωνσταντίνος έγινε τις 2 Ιουλίου 1872.

Γνωρίζουμε εξάλλου ότι σε οικογενειακό αρχείο εκείνου του κλάδου των Θεοτόκηδων που διατηρεί απόγονος αδελφού του Κωνσταντίνου Θεοτόκη σώζονται και άλλα σχετικά τεκμήρια. Ανάμεσά τους βρίσκεται και πιστοποιητικό αποφοίτησής του από πανεπιστήμιο του εξωτερικού, που βεβαιώνει ότι και ο ίδιος ανέφερε ή αποδεχόταν τη 13η Μαΐου ως την ημερομηνία της γέννησής του.

Τεκμήρια αυτού του είδους θα περιλαμβάνονται, αν δεν κάνουμε λάθος, σε έκθεση υλικών για τη ζωή και το έργο του που σχεδιάζεται να γίνει στο νησί μας εντός του 2023, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από τον θάνατό του, που είχε επέλθει  στην πόλη μας – πάνω εικονίζεται η ληξιαρχική πράξη του θανάτου του, επίσης από τα Αρχεία Νομού Κέρκυρας – το 1923.

Με αφορμή όμως τη σημερινή επέτειο της γέννησης του επαναστάτη σοσιαλιστή λογοτέχνη, που πέθανε πάμφτωχος στην πόλη μας την 1η Ιουλίου 1923 σε ηλικία 51 ετών και κηδεύτηκε σε κλίμα περιφρόνησης της τοπικής οικονομικής και πολιτικής ελίτ προς το πρόσωπό του εξαιτίας του ανατρεπτικού κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα του έργου του και της δράσης του στο πλευρό του εργαζόμενου λαού του νησιού, αξίζει νομίζουμε να επιχειρήσουμε κάποιες υπομνήσεις. Να υπομνησθούν, δηλαδή, πέρα από τις γνωστές επαινετικές κριτικές για την υψηλή Τέχνη του λόγου του, ορισμένες διαχρονικής αξίας πολύτιμες κρίσεις για εκείνον, κάποιες θέσεις που συμπεριέλαβε στο – και αυτοβιογραφικό κατά πολλούς – σπουδαίο έργο του «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» ή και μερικές παρακαταθήκες του έργου και της ζωής του, όπως αυτές αναδύονται από το έργο του και προσδιορίστηκαν από στενούς φίλους του και μελετητές του.

Η λογοτεχνική τομή του έργου του

Καλύτερα ίσως από όλους τους μελετητές του, ανέδειξε τον πρωτοπόρο ρόλο του Κ. Θ. στην ελληνική πεζογραφία ο τεχνοκριτικός Αιμίλιος Χουρμούζιος, το 1946.

Γράφοντας αυτός το πρώτο μεγάλο βιβλίο για τη ζωή και το έργο του, τόνισε: «Η προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη συνδέεται με μια πολυδύναμη ιστορική στιγμή, όταν στην εθνική συνείδηση έπεφτε γόνιμος σπόρος το κοινωνικό ιδεώδες σαν ηθική αξία αναμορφωτική, ενώ το έργο του, κινημένο από το ιδεώδες τούτο, ξεκόβοντας βίαια από την καθιερωμένη ως την ώρα του παράδοση στην ελληνική πεζογραφία, σημαδεύει την αποφασιστικώτερη καμπή στο νεοελληνικό μυθιστόρημα. Από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη αρχίζει – και με πόσην ένταση και με πόσο πάθος ψυχής! – το κοινωνιστικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα (…) Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ψυχικά, ιδεολογικά, ανήκει στο λαό και στους αγώνες του λαού για την κοινωνική και την πνευματική του άνοδο. Η δράση του στο καλύτερο – δίνω στη λέξη κάποιο βάρος ηθικό – και γονιμώτερο μέρος της ζωής του, δέθηκε με το λαϊκό αναγεννητικό κίνημα. Το έργο του (…) ζωντανεύει από την εναγώνια διεκδίκηση του ιδανικού της κοινωνικής αλλαγής».

Είχε, προσέθεσε ο Χουρμούζιος, «βαθιά ριζωμένη πεποίθηση» τη θέση ότι «η πραγμάτωση κράτους ελευθερίας, δικαίου και κοινωνικής συνεργασίας δεν ήταν δυνατή μέσα στα πλαίσια του αστικού καθεστώτος», γι’ αυτό και στο κοινωνικό επίπεδο και σε λογοτεχνικές του δημιουργίες «κήρυξε με θάρρος την Επανάσταση».

Το φρόνημα του λόγου του

Ο Σπύρος Πλασκοβίτης, κορυφαίος μεταπολεμικός Κερκυραίος συγγραφέας, μιλώντας το 1991 στην Κέρκυρα ανέδειξε ως διαχρονική παρακαταθήκη το φρόνημα της πεζογραφίας του Κωνσταντίνου Θεοτόκη.

Σημείωσε για τον σταθερά «διδακτικό» ρόλο της πεζογραφίας του Κ. Θ. όσον αφορά τα δίκαια των ανθρώπων:

«Η νεο-καπιταλιστική έφοδος στον κόσμο, τα τελευταία χρόνια, ο τεχνολογικός ίλιγγος, η καταναλωτική φιληδονία, ο ατομικισμός και τα αδιέξοδα στον αγώνα για οικονομική επικράτηση και κοινωνική ισχύ, είχαν σαν συνέπεια ν’ αναστρέψουν το αγωνιστικό φρόνημα της πεζογραφίας, που εδίδαξε με το υψηλό παράδειγμά του ο Κ. Θ. (…) Αν δεν ήταν από πολλά χρόνια μακριά του κόσμου τούτου ο Κ. Θ., θ’ άκουγε σίγουρα, από κάποιον κριτικό της ρουτίνας ότι το έργο του δεν αποπνέει “αύρα μαγείας”, ότι ιδεολογίες δεν υπάρχουν πια και συνεπώς δεν αξίζει τον κόπο να έχουμε ιδέες γράφοντας για την κοινωνία του καιρού μας (…) Θα έκριναν ακόμα το πάθος και τη δύναμη του Κ. Θ. ρητορικά σχήματα και θ’ αναζητούσαν σ’ αυτόν νοσταλγίες και χαμηλούς τόνους που δεν διαθέτει. Θα τον θεωρούσαν πιθανότατα “προγραμματισμένον”, τις γνώσεις και τις εμπειρίες του πολύ λόγιες και άρα μη “αυθόρμητον”. Τέλος, θα του καταλόγιζαν και την κατάρρευση του “υπαρκτού σοσιαλισμού”, ως καταδίκη για το “πιστεύω” του και για τον… άδικο κόπο να διοχετεύσει ένα τέτοιο πιστεύω στις σελίδες της πεζογραφίας του. Το να νοιώθεις όμως την ομορφιά, τον αέρα της αλήθειας, όθε κι αν προέρχεται, είναι κάτι που δεν εξηγείται και δεν χαρίζεται άκοπα σε κανένα. Αν έχεις τέλεια βυθιστεί στην πολυθόρυβη σύγχυση αισθητικής και…αναισθητικής, που κατακλύζει τη διασκεδαστική εποχή μας, δύσκολα θ’ ακούσεις την τίμια και πονεμένη φωνή του Κ. Θ.».

Πολύπλευρη ανθρωπολογική αξία 

Ο πανεπιστημιακός και ερευνητής του έργου του Κ. Θ. φιλόλογος Γιάννης Δάλλας μας άφησε, το 2001, την ίσως πιο σφαιρική εκτίμηση των συνολικών διαστάσεων του έργου του Κερκυραίου λογοτέχνη, αναδεικνύοντας την πολύπλευρη αξία του.

Έγραψε για εκείνον: «Επειδή πιστεύω πως πλησίασε για διερεύνηση και κριτική αφομοίωση η ώρα του Θεοτόκη, θα πρότεινα, σε κάθε σπουδαστή του και φυσικά στους ομότεχνους μια κλιμακωτή προσπέλαση και ανάγνωση του έργου του. Μια προσπέλαση και ανάγνωση που θα την άρχιζε ο κοινωνιολόγος, θα τη συνέχιζε ο κοινωνικός ψυχολόγος και θα την ολοκλήρωνε ο ιστορικός και κοινωνικός ανθρωπολόγος, πριν καταπιαστεί μαζί του ο κριτικός του λογοτεχνικού περιεχομένου και της μορφής του έργου του».

Το έργο του Κ. Θ. αποτέλεσε για τον Δάλλα, μεταξύ άλλων, μιαν εις βάθος «ανθρωπολογική κατάδυση», στηριγμένη σε επιστημονικές βάσεις.

Τι άνθρωπος ήταν; 

Η στενή φίλη του Κ. Θ. στην Αθήνα σπουδαία λογοτέχνιδα Γαλάτεια Καζαντζάκη δημοσίευσε το 1945 την πιο συγκλονιστική, νομίζουμε,  περιγραφή για τον άνθρωπο Θεοτόκη.

Να τι είπε μεταξύ άλλων για τον Κερκυραίο λογοτέχνη και αγωνιστή: «Καμιά του πράξη δεν ξέφευγε την καταδίκη της συνείδησής του, αν του φαινόταν ανάξια. Και θεωρούσε άθλιο τον εαυτό του γιατί ενώ το δικό του χρέος βρισκόταν πλάι σε εκείνους που δούλευαν να καταλύσουν το άνομο καθεστώς της εκμετάλλευσης και της ατομικής ευδαιμονίας, δεν αγωνίστηκε σοβαρά γι’ αυτό (…) Δεν γνώρισα άλλον να συγκινείται ως τα δάκρυα μπρος στην κάθε γενναία εκδήλωση, στο κάθε ηθικό μεγαλείο, μπρος στην κάθε αρετή, στον κάθε ηρωισμό (…) Μόνο το λαό θεωρούσε αγνό. Μόνο στο λαό βρίσκονταν τα ηθικά κεφάλαια τα χρειαζούμενα για την ανοικοδόμηση της ζωής (…) Πίστευε απόλυτα πως για να φτιαχτεί ένας νέος ηθικός κόσμος, απαλλαγμένος ολότελα από τις αμαρτίες του παλιού, χρειαζόταν ν’ αλλάξει από τα θεμέλια το υπάρχον κοινωνικό καθεστώς (…) Όσο κανένας άλλος ήξερε ποιο είναι το χρέος μπρος στη ζωή και πόσο άθλιοι είμαστε όταν δεν το εχτελούμε».

Γιατί έγραφε;

Την ίσως πιο εμπνευσμένη και ταιριαστή λογοτεχνικά και κοινωνικοπολιτικά ερμηνεία του πολυποίκιλου πνευματικού έργου του Κ.Θ. παρουσίασε νομίζουμε, το 2019, ο ιστότοπος «902.gr» του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας.

Δημοσιεύοντας θέμα – αφιέρωμα στον Κ.Θ., το τιτλοφόρησε με τα εξής λόγια: «Ο επαναστάτης λογοτέχνης που έγραψε για να απελευθερώσει τους σκλάβους από τα δεσμά τους».

Με τον εργαζόμενο λαό  

Στις απόπειρες ιδεολογικής παραποίησης του Κ. Θ., με αφορμή τη στάση του υπέρ του στρατοπέδου της Αντάντ στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την για τον λόγο αυτό προσωρινή σύμπτωσή του με τη βενιζελική παράταξη, από την οποία αποχώρησε, ο φίλος του και συναγωνιστής του Κερκυραίος νομικός και βουλευτής του σοσιαλιστικού – κομμουνιστικού χώρου Αριστοτέλης Σίδερις, μετέπειτα πανεπιστημιακός, έδωσε το 1923, λίγες ημέρες μετά τον θάνατο του Κ. Θ., μιαν αποστομωτική απάντηση.

Ο Κ. Θεοτόκης, έγραψε ο Σίδερις αναφερόμενος στη δράση του φίλου του στην Κέρκυρα καταρχάς στο πλευρό του νεαρού εργατικού κινήματος, «βάζοντας το αυτί του στο μεγάλο παλμό της ζωής του προλεταριάτου, έγινε κήρυκας και ερμηνευτής του πόνου της παθιασμένης ταύτης τάξεως και παρασκευαστής του αυριανού θριάμβου της». Υιοθέτησε σταθερό ταξικό κριτήριο. Δεν ασπάστηκε τις δήθεν φιλολαϊκές διακηρύξεις καμιάς από τις αστικές παρατάξεις του καιρού του. Έμεινε πιστός στις σοσιαλιστικές ιδέες του, στα συμφέροντα των εργαζομένων, στην υποστήριξη μιας νέας, διαφορετικής κοινωνίας.

Ο λόγος ήταν ότι ο Θεοτόκης συμπέρανε, όπως εξήγησε ρητά ο φίλος του Σίδερις, ότι «η ηθικότης είναι αδύνατο πράγμα στην αστική πολιτική».

Πίστη στον λαό και τη νίκη του

Στη στερνή και πιο ώριμη μεγάλη δημιουργία του, στους «Σκλάβους στα δεσμά τους», ο Κ. Θ. – πάνω εικονίζεται σε νεαρή ηλικία – ξεδίπλωσε μέσω των ηρώων του μυθιστορήματος, όσες ταλαντεύσεις και αν τον χαρακτήρισαν κατά καιρούς, την πίστη του ότι είναι αναπότρεπτη η ριζική κοινωνικοπολιτική νίκη των πολλών και το πέρασμα σε μια νέα, σοσιαλιστική κοινωνική οργάνωση.

Ταγμένος με τη σοσιαλιστική ιδεολογία και επικριτής των διαδοχικών αστικών κομμάτων που ανοιχτά ή συγκαλυμμένα υποστήριζαν το αστικό κοινωνικά ολιγαρχικό καθεστώς υποσχόμενα στον λαό «βελτιώσεις» και «δικαιοσύνη», ο Κ. Θ. με αναφορές και στον Καρλ Μαρξ εκθείαζε τη «νέα πίστη» και την «ανώτερη ανθρωπότητα» που αυτή αντιπροσώπευε, τασσόταν με «το σηκωμό και την επανάσταση» που «θα καταδικάσει τον παλιό κόσμο». Σάλπιζε «νικητήριο λευτεριάς». Ξεκαθάριζε ότι αργά ή γρήγορα θα έλθει η ώρα «να γνωρίσει ο λαός τη δύναμή του», πως αρκεί να πιστέψει σ’ αυτήν.

Στάθηκε και με τα λόγια των λογοτεχνικών ηρώων του πολέμιος στο «αδιάκοπο ψέμα που είταν στο στόμα όλων εκείνων όσοι εκυβερνούσαν» το νησί και τη χώρα μας.

Δόξα της Κέρκυρας

Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν αποτελεί αμέλεια ή ήταν η στάση ζωής και κάποια από τα «πιστεύω» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ο λόγος για τον οποίο η ΝΔ, ο ΣΥΡΙΖΑ και το ΠΑΣΟΚ επί μήνες παρέλειψαν να κάνουν γνωστό έστω ποια ήταν η θέση τους και αν έκαναν ή όχι κάποια κίνηση υποστήριξης του αιτήματος της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών (ΕΚΣ) προς τα αρμόδια υπουργεία για την ανακήρυξη του 2023 ως λογοτεχνικού Έτους Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Εξ όσων γνωρίζουμε, γεγονός είναι ότι το ΚΚΕ προσέφερε τη συνδρομή του και έθεσε το θέμα αυτό στη Βουλή, καταθέτοντας σχετική Αναφορά με το αίτημα της ΕΚΣ και δημοσιοποιώντας την κίνησή του.

Συμφωνούμε όμως, όπως κι εσείς ελπίζουμε, με απόψεις σύμφωνα με τις οποίες το ιδιαίτερα λαοφιλές και στις μέρες μας πεζογραφικό έργο του μεγάλου αυτού λογοτέχνη – εισηγητή κοινωνικών αξιών, που κυκλοφορεί και στο εξωτερικό από σημαντικούς εκδοτικούς οίκους, τιμά συνολικά τον λαό μας και την Κέρκυρα που τον γέννησε.

Είχε δίκιο, πιστεύουμε, η Ειρήνη Δενδρινού, η κορυφαία αυτή γυναικεία μορφή του σύγχρονου πνευματικού γίγνεσθαι στην Κέρκυρα, όταν στα τέλη της δεκαετίας του 1920 υποστήριξε πως η δόξα του Θεοτόκη αφορά την ίδια την Κέρκυρα, συνοψίζοντας σε τρεις απλές λέξεις αυτή τη γνώμη της. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης αποτελεί, έγραψε, «μεγάλη κερκυραϊκή δόξα».

Ήταν «υποβλητικός και επιβλητικός. Εχθρός σε κάθε επίδειξη και τυμπανοκρουσία. Η σκέψη του ολοκάθαρη. Ο χαρακτήρας του αλύγιστος. Ο λόγος του κοφτερός», έγραψε επίσης, ανάμεσα σε άλλα.

Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, ο Σίδερις τον είχε χαρακτηρίσει ως τον «σοφότερο Έλληνα» της εποχής του, λόγω των απέραντων γνώσεων που είχε.

Η αναμφισβήτητη – και κοινωνικοπολιτική – σοφία του, προφανώς, τον είχε οδηγήσει στο να βάλει στο στόμα ενός λογοτεχνικού ήρωα, που εκπροσωπούσε την μισητή του τοπική άρχουσα τάξη, ετούτα τα διαχρονικής αξίας λόγια: «Φτάνει δα να γνωρίσει ο λαός τη δύναμή του για να μας χορέψει στο ταψί»!

ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΡΦΗΣ