Ετεροχρονισμένος Εορτασμός  της 25ης Μαρτίου

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΑ ΣΩΖΟΜΕΝΑ, ΕΚΔΙΔΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΟΥΝΤΟΣ

Α. ΚΟΡΑΗ

ΕΝ ΠΑΡΙΣΙΟΙΣ ΑΩΚΑ =  1821

«…Ένας μόνον τύραννος έμεινεν ακόμη εις την Ευρώπην, ο άγριος τύραννος της Ελλάδος. Αλλά και αυτόν εντός ολίγου ελπίζονται να καταστρέψωσι οι δικαίως αυτόν πολεμοῦντες Έλληνες, διά τους οποίους επεχείρησα του Αριστοτέλους των Πολιτικών την έκδοσιν, και προς τους οποίους στρέφω τώρα τον λόγον.  Φίλοι Ομογενείς…»

O μεγάλος Νεοέλληνας Διαφωτιστής και θεμελιωτής της  Κλασικής Φιλολογίας  στην νεότερη Ελλάδα  Αδαμάντιος Κοραής (1748 – 1833)  πιστεύoντας ότι βρίσκεται στο τέλος της ζωής του «εξορίαν από τον βίον» χαρακτηρίζει το τέλος του, (τότε ήταν 73 χρονών αλλά έζησε   ακόμη  12 χρόνια), εκδίδει τα Πολιτικά του Αριστοτέλη το 1821. Το κίνητρό του για την έκδοση δηλώνει ότι ήταν « η παρούσα της Ελλάδος απροσδόκητος μεγάλη κίνησις», δηλαδή η Επανάσταση που ξέσπασε το Φλεβάρη της  ίδιας χρονιάς, παρόλο που είχε ισχυρές επιφυλάξεις για το εάν ήταν  «ο πρέπων καιρός» για την εξέγερση.

Η έκδοση των Πολιτικών (του μόνου σωζόμενου έργου της πολιτικής φιλοσοφίας)  του Αριστοτέλη αποτελείται από τα Προλεγόμενα, ακολουθεί το  Προοίμιον και η μετάφρασή του (  δηλαδή η τελευταία παράγραφος   των Ηθικών Νικομαχείων, η οποία θεωρείται και εισαγωγή στα Πολιτικά).  Ακολουθεί το αρχαίο κείμενο, έπονται   Σημειώσεις εις τα Αριστοτέλους Πολιτικά και τέλος υπάρχει  Πίναξ (όρων, προσώπων και τοπωνυμίων, Επισημειώσεις, Πίναξ των σημειώσεων και Των τυπογραφικών αμαρτημάτων διόρθωσις.

Ο Ulrich von Wilamovitz – Moelendorf  πάντως, για να χρησιμοποιήσουμε την επίκληση στην αυθεντία,  ο κορυφαίος  κλασικός φιλόλογος του 20^ου αι.,   στο έργο του Ιστορία της Κλασικής Φιλολογίας το 1921 αφιερώνει μία εγκω- μιαστική ενότητα-κεφάλαιο (10) για τον Αδαμάντιο Κοραή : «..η επιστημονική του μέθοδος είναι ένα θαύμα, όταν λάβουμε υπόψη ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να κατακτήσει τη γλωσσική γνώση που μαρτυρούν οι πολυπληθείς εκδόσεις του ούτε στο Montpellier, όπου σπούδασε ιατρική, ούτε στο Παρίσι, όπου στη συνέχεια έζησε  την ήσυχη ζωή του σοφού. Κι όμως, οι διορθώσεις του στον Στράβωνα είναι τόσο ευτυχείς που λίγοι τις έχουν φτάσει» .

Επιβάλλεται όμως να γίνει χωριστή μνεία στα Προλεγόμενα στα Πολιτικά,  τα οποία ονομάστηκαν και Πολιτικαί Παραινέσεις προς τους Έλληνας  από τον Ελβετό μεταφραστή G.K. Orelli  το 1823 και έτσι έκτοτε αναφέρονται .

Αφού μιλήσει ο Κοραής συνοπτικά για τα προβλήματα της παράδοσης των αρχαίων κειμένων γενικά, επισημάνει ειδικότερα τα προβλήματα  των Πολιτικών, έργο  το οποίο θεωρεί κολοβωμένο, αναφέρει την ισχυρή επίδραση που άσκησε το έργο στους νεότερους Ευρωπαίους φιλοσόφους.  Ιδιαίτερα όμως τονίζει ότι ο γνωστός Φλωρεντίνος φιλόσοφος Ν. Μακιαβέλι παρερμηνεύοντας ,  κατά τη γνώμη του, τη σκέψη του Σταγειρίτη όχι μόνο αντέγραψε και υιοθέτησε τα «σωστικά της τυραννίας μέσα» (πολιτικά μέτρα για την επιβίωση των τυραννίδων), που αναφέρει ο Αριστοτέλης,  αλλά τα μετέβαλε σε διδασκαλία και κατήχηση των απανταχού τυράννων.

Αξίζει όμως να επισημάνουμε βασικές παρατηρήσεις και προτάσεις του Κοραή, οι οποίες έχουν βλαστήσει στο έδαφος του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και συζητά και ο ίδιος εκτενώς και τις υιοθετεί για το μέλλον των εξεγερμένων συμπατριωτών του. Άλλωστε στα προλεγόμενα φαίνεται ότι προσπάθησε να συμφιλιώσει τον αριστοτελικό στοχασμό με τις επιταγές του Διαφωτισμού.

Πρώτα πρώτα προτείνει την Αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ελλάδας από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης: «του έως την ώραν ταύτην ελευθερωθέντος μέρους της Ελλάδος ο κλήρος δεν χρεωστεί πλέον να γνωρίζει εκκλησιαστικόν αρχηγόν του τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, ενόσω η Κωνσταντινούπολις μένει μολυσμένη από την καθέδραν του ανόμου τυράννου».

Μια δεύτερη σημαντική αρχή που υπερασπίζεται είναι  η ανεξιθρησκία, η οποία σήμερα στην Ευρώπη είναι αυτονόητη αλλά όχι και το 1821: «γνωστή είναι η βασιλεύουσα σήμερον εις όλα τα φωτισμένα έθνη ανεξιθρησκεία. Και αι κατ’ αλλήλων διωγμοί των πολιτών, δια την διαφοράν της θρησκείας, γελώνται σήμερον ως μανιακών αγριότητες,, καθώς άλλοτε εθaυμάζοντο ως ζηλωτών πράξεις ευσεβέσταται».  Παρ’ όλα αυτά ο ίδιος θέτει κάποιους περιορισμούς αρκετά ισχυρούς: δεν διώκουμε τους άλλους αλλά δεν διωκόμεθα από άλλους: έτσι καταλήγει στη ρητή καταδίκη και απαγόρευση του προσηλυτισμού. Αναφέρεται μάλιστα ρητά στην μυστική εκστρατεία της Παπικής Αυλής της οποίας οι απεσταλμένοι εκμεταλλεύονται την απαιδευσία των δικών μας. Γίνεται μάλιστα ειδική αναφορά σε δυτικά μοναχικά τάγματα και ιδιαίτερα στο Τάγμα των Ισουιτών.

Δεν αφήνει όμως απροβλημάτιστο τον ιατροφιλόσοφο και ο τρόπος διακυβέρνησης του μέλλοντος να προκύψει κράτους. Τάσσεται υπέρ της Αβασίλευτης δημοκρατίας. Με πολλή όμως σύνεση καταλήγει στο συμπέρασμα αυτό:  «εις το ελευθερωμένον ήδη  μέρος της Ελλάδος, αφού ίσχυσεν να ρήξη τον άνομον και βάρβαρον ζυγόν της τυραννίας, ποιον είδος πολιτείας αρμόζει; ….τούτο λέγων, δεν κρίνω, αν πρέπη να μείνη αβασίλευτος, ή να βασιλεύεται η ήδη ελευθερωμένη και αυτόνομος Ελλάς. Συμφερώτερον εις την παρούσαν της κατάστασιν ήθελ’ είσθαι το πρώτον, τόσον πλέον, όσον θέλουν έχειν όλους τους χριστιανούς βασιλείς προστάτας, ενόσω μένουν αβασίλευτοι οι Έλληνες. Εάν όμως κριθή μέρος αναγκαίον της μελλούσης πολιτείας των και ο βασιλεύς, εις τους Γραικούς πάλιν, και όχι εις άλλους ανήκει το δίκαιον και της εκλογής, και των συνθηκών με τας οποίας θέλουν να βασιλεύονται»  .

Σε όλη την έκταση των Προλεγομένων διάχυτη είναι η χριστιανική διδασκαλία. Συχνά παραθέτει χωρία από τα Ευαγγέλια και τις Επιστολές του αποστόλου Παύλου, για να διευκρινίσει δικές του απόψεις. Αποτελούν ειρήσθω εν παρόδω άξιες παρατήρησης οι απόψεις του για το ιερατείο αλλά και για τα απαιτούμενα προσόντα των κληρικών. Αναφέρουμε ενδεικτικά δύο από τις προτάσεις του: «όστις από της σήμερον θέλει να ιερατεύσει, οποίας τάξεως ιερατείαν και αν θέλη, πρέπει να εκλέγεται από τον κλήρον όλον της πόλεως και από τον λαόν ή του λαού τους προεστώτας…κανείς να μην εκλέγεται εάν δεν γνωρίζει την ελληνικής γλώσσαν….».

Συζητώντας ο Κοραής το ζήτημα της τήρησης των νόμων και τα προσόντα του χρηστού πολίτη κάνει ουσιαστικές και οξυδερκείς προτάσεις για την ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων και την αξιοκρατία : «διότι δεν ωφελούν οι δίκαιοι νόμοι, αν οι υπηρέται των νόμων δεν είναι φίλοι της δικαιοσύνης. Εις την εκλογήν αυτών λοιπόν πρέπει να προσέχετε ερευνώντες καθενός τον βίον και την διαγωγήν, όχι για να του ταράσσητε την ησυχίαν με περιεργίαν κακοήθη, αλλά δια να μην ταράξη αυτός το πολίτευμα με την απειρίαν, ή την πλεονεκτικήν φιλαρχίαν του»

Κύριο μέλημα όμως του Κοραή είναι η παιδεία. Για να καταπολεμηθεί μάλιστα ο αναλφαβητισμός προτείνει την Αλληλοδιδακτική μέθοδο: ήταν μια εύκολη μέθοδος, κατά τη γνώμη του, για την εξάπλωση της στοιχειώδους εκπαίδευσης: «χρεωστεί η νέα πολιτεία των Γραικών, και κατά μέρος οι προεστώτες των πόλεων να καταστήσωσιν κοινήν την αλληλοδιδακτικήν μέθοδον, μηδέ να υποφέρωσιν εις το εξής να ευρίσκεται πλέον πολίτης οποιασδήποτε τάξεως άμοιρος από τα τρία ταύτα, ανάγνωσιν, γραφήν και στοιχειώδη αριθμητικήν». Απευθυνόμενος τέλος στους «πλουσίους και δυνατούς του γένους» τους καλεί σε περισσότερες ευεργεσίες, επειδή η χώρα έχει «…τώρα χρείαν πλειοτέρων γυμνασίων και διδασκάλων».

Για να επανέλθουμε όμως στη σημασία της έκδοσης των Πολιτικών του Αριστοτέλη το 1821 αξίζει να επισημάνουμε καταρχήν την  προοπτική με την οποία ο  Κοραής αντιμετωπίζει την ελληνική αρχαιότητα, την ώριμη αξιολόγηση των αρχαίων και προπάντων την έλλειψη προγονοπληξίας : «ας σπουδάσωμεν να συντάξωμεν τοιαύτην πολιτείαν, εις την οποίαν κανείς να μην λαμπρύνεται εις αρετάς προγόνων μόνας, αν δεν έχη ιδίας του να δείξη» υπογραμμίζει. Η ωφέλεια τώρα από τις εκδόσεις των αρχαίων έργων  προκύπτει κατεξοχήν από το δημιουργικό διάλογο της εποχής μας με την αρχαιότητα .

Αυτή την έλλειψη προγονοπληξίας και λατρείας στους αρχαίους αποδεικνύει και το εξής: συζητώντας ο Κοραής για τους βαρβάρους και τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων γι’ αυτούς αλλά και τα πολιτεύματα Κρήτης και Λακεδαίμονος , τα οποία στόχευαν αποκλειστικά στην πολεμική αρετή και στην κυριαρχία επί των άλλων κατακρίνει σκληρά την ύπαρξη της δουλείας στην αρχαία Ελλάδα αλλά και τον ίδιο τον Αριστοτέλη, ο οποίος την νομιμοποιούσε (ήταν άλλωστε ένα από τα θεμελιώδη ζητήματα τα οποία οι πολλοί Διαφωτιστές απέρριπταν τον φιλόσοφο) :  «ότι και αυτός ο κατ’ εξοχήν ονομασθείς φιλόσοφος Αριστοτέλης ηπατήθη εις τούτο, νομίσας, ότι είναι άνθρωποι γεννημένοι από την φύσιν, διά να ήναι δούλοι, φαίνεται εις την αρχήν των Πολιτικών. Ότι δε δεν έλειψαν και Έλληνες νομίζοντες με τα λογικά των, ότι οι δούλοι δεν είχαν ουδέ λογικόν, το μανθάνομεν από τον αυτόν ».  Για το ίδιο θέμα αλλά επιχειρώντας να μετριάσει  την αυστηρή κριτική που ασκούν στους αρχαίους και ιδιαίτερα στον Αριστοτέλη οι σύγχρονοί του Ευρωπαίοι Διαφωτιστές τονίζει: «..πόσος καιρός είναι αφού έπαυσαν οι νέοι Ευρωπαίοι να έχωσι πρώτον δουλοπαροίκους ανθρώπους ομοθρήσκους και ομογενείς, έπειτα ν’ αγοράζωσι με βίαν και να μετακομίζωσιν εις τας αποικίας των και τους ταλαιπώρους Αφρικανούς; » .

Η αλήθεια είναι ότι ο Κοραής δεν είχε την αυταπάτη να πιστεύει  ότι   τα πρωτότυπα κείμενα του Αριστοτέλη, που εξέδιδε (την επόμενη χρονιά εξέδωσε και τα Ηθικά Νικομάχεια)  θα διαβαστούν από τους εξεγερμένους συμπατριώτες του και τους ορεσίβιους πολέμαρχους ούτε  ότι η εξοικείωση με το ένδοξο παρελθόν  είναι αρκετή για την παλιγγενεσία των Ελλήνων. Πίστευε μάλλον πως κανένα σύγχρονο έθνος δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια του αν δεν έχει πρόσβαση στις βασικές ιδέες που διαμόρφωσαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και ταυτόχρονα δημιουργούσαν μια εθνική συνέχεια.  Σε κάποιο σημείο των Προλεγομένων τονίζει «συμφέρει πολύ εις τα παρούσας της Ελλάδος περιστάσεις, να έχωσι τα μεγάλα γυμνάσια καθέδραν και διδάσκαλον εξαίρετον της Πολιτικής. Όπου να διδάσκωνται τα Πολιτικά του Αριστοτέλους εξηγούμενα και παραβαλλόμενα με των νεωτέρων φιλοσόφων τας πολιτικάς θεωρίας…αυτά όχι μόνον ωφελούν τους διδασκάλους και τους μαθητάς των γυμνασίων. Αλλά θέλουν ακόμη χρησιμεύσειν και εις πάσης τάξεως καλώς ανατεθραμμένους άνδρας, εξ εκείνων μάλιστα, όσοι έχουν πολιτικά επαγγέλματα».

Ο Α. Κοραής έχοντας οδηγό αριστοτελικές αρχές, όπως την έμφυτη κοινωνικότητα του ανθρώπου, την μεσότητα, την φρόνηση, δηλαδή την πρακτική σοφία, τη σύζευξη ηθικής και πολιτικής και το δυναμικό ρόλο της μεσαίας τάξης, πίστευε  ότι η αριστοτελική φιλοσοφία ήταν μια διέξοδος στα πολιτικά και ηθικά αδιέξοδα του μοντέρνου φιλελευθερισμού. Άλλωστε είχε ζήσει την ορμή της Γαλλικής Επανάστασης, την αιματηρή θύελλα των Ιακωβίνων που ακολούθησε και τον ορυμαγδό της απολυταρχίας του Ναπολέοντα.