Αξιολόγηση Εκπαιδευτικών Μονάδων στην Κέρκυρα τα τέλη του 19ου αι.

Το 1883 κατά εποχή της πρωθυπουργίας (1882-1885) του Χαρίλαου Τρικούπη το Υπουργείο Παιδείας ορίζει 13 έκτακτους επιθεωρητές με εντολή να καταγράψουν την κατάσταση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Επικράτεια. Ο Νικόλαος Πολίτης, ο θεμελιωτής της Ελληνικής Λαογραφίας είναι ένας από αυτούς. Ο Χαρίσιος Παπαμάρκου (γερμανοτραφής από το Βελβεντό Κοζάνης (1844-1906) είναι αυτός που επιθεωρεί τα δημοτικά σχολεία της Κέρκυρας. Η πυκνοτυπωμένη σε 41 σελίδες έκθεση είναι προϊόν επιθεώρησης 30 δημοτικών σχολείων του νησιού που κράτησε δώδεκα μέρες από το Βορρά (επαρχία Ὄρους) ως τον Άγιο Ματθαίο και τη Μεσογγή (επαρχία Μέσης), καλύπτει δηλαδή σχεδόν τα 2\3 του νησιού.
Η έκθεση για τα δημοτικά σχολεία της Κέρκυρας συντάσσεται πριν από 139 χρόνια και 20 περίπου χρόνια μετά την ‘Ενωση της Επτανήσου με το Ελληνικό Κράτος (1864). Ο σημερινός αναγνώστης της έκθεσης πρέπει να έχει υπόψη του ότι : α. ο πληθυσμός του Νησιού μαζί με τους Παξούς είναι περίπου 84.000. β. διοικητικά διαιρείται σε 4 επαρχίες και 15 δήμους γ. δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα δ. στην πόλη λειτουργούν βιομηχανικές μονάδες: η Χαρτοποιία Γ. Ασπιώτη, το Εργοστάσιο Καννάβεως, Λίνου, Ιούτης του Α. Δεσύλλα, οι Κυλινδρόμυλοι-Μακαρονοποιία των Σοφιανόπουλου-Ζαφειρόπουλου κ. ά. ε. στην κερκυραϊκή ύπαιθρο κυριαρχεί η ελαιοπαραγωγή, το αμπέλι, γεωργία και κτηνοτροφία , χωρίς ηλεκτρικό, υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο στ. Τα σχολικά βιβλία αγοράζονται από τους μαθητές και ζ. οι δάσκαλοι δεν είναι μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι.
Ο Παπαμάρκου καταγράφει συστηματικά όλα τα δημοτικά σχολεία κάθε δήμου, τον ακριβή αριθμό των οικογενειών κάθε χωριού και τον αριθμό των μαθητών που φοιτούν επισημαίνοντας και τις ελλιπείς ληξιαρχικές καταγραφές του πληθυσμού από τους εφημέριους των χωριών. Ο επιθεωρητής περιγράφει και αξιολογεί όλους τους συντελεστές της εκπαίδευσης: διδακτήρια, μαθητές, γνωστικά αντικείμενα, μέθοδο διδασκαλίας, δασκάλους κατά κύριο λόγο αλλά και γονείς, πολιτικούς άρχοντες και κεντρική κρατική διοίκηση.

1.Διδακτήρια
«παρά την γοητευτικώς λαμπράν φύσιν της ελληνικής γης υπάρχουσι διδακτήρια ρυπαρά, ετοιμόρροπα, δυσώδη και οχληρών ζωυφίων κατάμεστα» με αυτό το λυρικό και ρεαλιστικό τρόπο δίνει τη γενική εικόνα της περιγραφής των σχολικών κτιρίων. Τα διδακτήρια συνολικά χαρακτηρίζονται άθλια. Επισημαίνεται ότι η έλλειψη κτιρίου συνεπάγεται τη μεταφορά του σχολείου στην εκκλησία ( Καρουσάδες), υπάρχουν ακόμη κτίρια χωρίς στέγη που βρίσκονται στο προαύλιο εκκλησίας. Και μαθητές που διδάσκονται κατάχαμα συνάντησε : «κατά γης εξηπλωμένους ρυπαρωτάτους μαθητάς» με αρκετές γνώσεις παρά ταύτα στο δημοτικό της Άφρας. Αναφέρεται για παράδειγμα η αμέλεια του Δημάρχου (Δημοτικό Σπαρτίλα) να πληρώσει το ενοίκιο για το κτίσμα και τα μαθήματα διακόπτονται και συνεχίζει για το ίδιο σχολείο: «η δε εν συνεχεία ευρεθείσα οικία δια διδακτήριον είναι κακίστη, αριστερά δε του διδακτηρίου διαμένουσιν χοίροι». Σε άλλο σημείο της έκθεσης όμως εξαίρεται η συμμετοχή των χωρικών να επωμισθούν τα έξοδα για τον εξοπλισμό του σχολείου (δημοτικό Πετάλειας). Αξιολογώντας ο Παπαμάρκου την ελεεινή κατάσταση των διδακτηρίων πολύ συχνά τη συγκρίνει, με ρατσιστική διάθεση, με τις άθλιες συνθήκες που επικρατούν «ἐν ταις ρυπαρωτάταις ισραηλιτικαίς συνοικίαις της Θεσσαλονίκης» .

2.Φοίτηση μαθητών-μαθητριών
Παρά την εξαγγελμένη από τις κυβερνήσεις της εποχής καθολική φοίτηση στο δημοτικό τα κορίτσια απουσιάζουν παντελώς από το σχολείο: «το μεν θήλυ φύλον ουδαμού ουδαμώς της υπαίθρου χώρας διδάσκεται και παιδεύεται» και από τα αγόρια μόνο το 1\10 φοιτά και μάλιστα «ατάκτως και ελλιπέστατα». Συμπτωματικά και περιστασιακά με βάση πληροφορίες που παίρνει από τους χωρικούς περιγράφει και εξηγεί την παρατεταμένη απουσία των μαθητών από το σχολείο: έτσι μας πληροφορεί ότι στον Άγιο Ματθαίο «κατά τον καιρόν της συγκομιδής της ελαίας μένουσιν εν τω σχολείω μόνον οι ασθενικοί και σμικρότατοι» .
Υπογραμμίζεται όμως και η επίπονη μετακίνηση μαθητών από διάφορα χωριά στο χωριό που βρίσκεται το σχολείο, αναφέροντας το παράδειγμα του δημοτικού των Αγίων Δούλων στο οποίο φτάνουν οι μαθητές πεζοπορώντας 1\2 ώρα από Ξαθάτες και 1 ώρα από Κληματιά.
Τέλος με τη φράση «ρυπαροί εν τοις πλείστοις σχολείοις της υπαίθρου, αγροικότατοι, σφόδρα ανάγωγοι, αηδέστατα όζοντες» συνοψίζει την περιγραφή της πλειοψηφίας των μαθητών της υπαίθρου, η οποία αντανακλά την κοινωνική και την οικονομική τους κατάστασή.

3.Γνωστικά αντικείμενα-διδακτικά βιβλία
Τα παιδιά διδάσκονται στο δημοτικό: ανάγνωση, γραφή, αρίθμηση, ελάχιστα θρησκευτικά και ψήγματα γεωγραφίας. Επισημαίνει ότι τα διδακτικά σκεύη και όργανα είναι ελλιπέστατα: συνήθως υπάρχει ένας μαυροπίνακας και η γεωγραφία διδάσκεται, όπου και όταν διδάσκεται, χωρίς άτλαντες. Ως προς τη διδακτική μέθοδο υπογραμμίζει ότι κυριαρχεί η αποστήθιση, την οποία θεωρεί το κατώτατο είδος μάθησης. Όσον αφορά τέλος τις παιδαγωγικές μεθόδους γράφει: «διδακτικοί τρόποι αψυχολόγητοι και παιδευτικοί τρόποι όχι πάντοτε οι ανθρωπικότεροι».
Αξίζει να σημειωθούν οι παρατηρήσεις του σχετικά με τα διδακτικά βιβλία των μαθητών. Ο επιθεωρητής επισημαίνει ότι διάφοροι άσχετοι με τη διδακτική και την παιδαγωγική συγγραφείς συντάσσουν ανελλήνιστα βιβλία «εις τα οποία οι μαθηταί αναγιγνώσκουσι μάταια και ανωφελή πράγματα», πιέζουν το Υπουργείο να τα εγκρίνει, το Υπουργείο τα εγκρίνει και, αφού οι μαθητές τα αγοράσουν, μετά από ένα χρόνο αλλάζουν: «μετά τινα χρόνον αγοράζουσιν άλλα και ούτω καθ’εξής μέχρις ότου οι γονείς δυσανασχετούντες επί ταις πυκναίς αλλαγαίς των διδακτικών βιβλίων και αδυνατούντες να πληρώνωσι δεν αγοράζουσι πλέον»: το αποτέλεσμα είναι σε κάθε τάξη να υπάρχουν τόσα διδακτικά βιβλία όσα και οι μαθητές.

4.Δάσκαλοι
Όλοι οι συντελεστές της εκπαίδευσης είναι «σαθροί», τονίζει ο επιθεωρητής, ο λιγότερο όμως σαθρός είναι οι δάσκαλοι. Συνήθως έχουν ελλιπή κατάρτιση. Μερικούς όμως τους θεωρεί ικανούς να διδάξουν ακόμη και στα γερμανικά σχολεία, κάποιοι βέβαια πιστεύει ότι πρέπει να απομακρυνθούν από την εκπαίδευση «αυθωρεί να παυθώσιν οι τέλεον άχρηστοι».
Η κοινωνική και οικονομική θέση του δασκάλου περιγράφεται ως εξής: Ο δάσκαλος της υπαίθρου κάθε δύο μήνες πηγαίνει στην πόλη συνήθως πεζοπορώντας για να εισπράξει το μισθό του (κλείνει το σχολείο, ξοδεύεται ο ίδιος για την παραμονή του στην πόλη). «αλλά το σκληρότατον πάντων, συμπληρώνει ο επιθεωρητής είναι: ο διδάσκαλος πορεύεται εις το ταμείον και ουχί σπανίως ο ταμίας του λέγει: το ταμείον δεν έχει χρήματα από το τελωνείον, έλα μεθαύριον. Μεθαύριον ο τάλας πορεύεται εις το ταμείον και ο κλητήρ συνηθέστατα λέγει αυτώ: σήμερον είναι ταχυδρομείον και δεν πληρώνει ο ταμίας, έλα αύριον». Επιπλέον εξαρτάται η θέση και το μέλλον του δασκάλου από το βουλευτή, το δήμαρχο, και τον τοκογλύφο, στον οποίο κατάφεύγει συχνά λόγω οικονομικής δυσπραγίας. Συνέπεια των παραπάνω είναι η κολακεία των κάθε λογής αρχόντων.
Αξίζει να σημειωθεί επίσης ο τύπος του ιερέα–δασκάλου σε επτά δημοτικά από τα τριάντα που επιθεώρησε. Ο Παπαμάρκου αποδίδει τη διπλή θέση, όπως και άλλες π.χ. δάσκαλος-συμβολαιογράφος (δημοτικό Επίσκεψης) στις πενιχρές αποδοχές των δασκάλων. Το ζήτημα αυτό σχολιάζει ως εξής: «η πλην του διδασκαλικού και άλλων επαγγελμάτων θεραπεία ( συμβολαιογράφοι και διδάσκαλοι-εφημέριοι και διδάσκαλοι-δημογραμματείς και διδάσκαλοι-μικρέμποροι) και τα παρόμοια βιοποριστικά επιτηδεύματα θα αρθώσιν μόνον, όταν οι διδάσκαλοι δυνηθώσιν εκ του μισθού αυτών να αποζώσιν και η επ’αυτούς εποπτεία είναι συντονοτέρα της νυν»

5.Κοινωνιολογικές παρατηρήσεις
Μιλώντας για την Επαρχία του Όρους και την Κασσιώπη ειδικότερα επισημαίνει στοιχεία κοινωνικής παθογένειας στην περιοχή χωρίς ιδιαίτερη εμβάθυνση, πράγμα πιθανόν δύσκολο για μια έκθεση: «λαθρεμπόρια, ζωοκλοπαί και παντός είδους κακουργίαι εν αφθονία καθ’εκάστην εκεί συμβαίνουσι επανειλημμένως δε παραπονεθέντες οι κάτοικοι εις τας οικείας αρχάς ουδέν επέτυχον» εξαιτίας της επικοινωνίας με την απέναντι Αλβανία και την ανεξέλεγκτη μετάβαση εγκληματικών στοιχείων-Τουρκαλβανών στην περιοχή. Επισημαίνει επίσης αντιπαλότητες- εχθρότητες μεταξύ γειτονικών τοπικών κοινωνιών που έχουν ως αποτέλεσμα μαθητές π. χ. από Βουνιατάδες και Άνω Παυλιάνα να κακοποιούνται στον Αγ. Ματθαίο και να αναγκάζονται να διακόπτουν τη φοίτηση.

Μέτρα -προτάσεις
Στο τέλος της έκθεσης προτείνονται από τον Παπαμάρκου μέτρα για την βελτίωση της δημοτικής εκπαίδευσης, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν σημαντικά και αξιόλογα για την εποχή και το πλαίσιο της σκέψης του.
α. Να βελτιωθεί η θέση του δασκάλου, ο οποίος βρίσκεται στην κατώτερη κοινωνική και οικονομική βαθμίδα. Αύξηση του μισθού του και επιμόρφωση (κάθε χρόνο και για πέντε χρόνια να φοιτούν οι δάσκαλοι για τρεις βδομάδες, ακόμη και στη διάρκεια του σχολικού έτους, εις τα ελληνικά διδασκαλεία και πρότυπα σχολεία), και να ιδρυθούν βιβλιοθήκες για τις μορφωτικές του ανάγκες. Πρότασή του όμως σημαντική είναι να θεσπιστεί «γενική εκπαιδευτική αρχή άθικτος υπό της πολιτικής και απαρασάλευτος υπό των συχνοτάτων αυτής περιδινήσεων και μεταβολών» στο Υπουργείο, η οποία να ελέγχει και να εποπτεύει τους δασκάλους. Βλέπουμε λοιπόν ότι προτείνει ένα είδος «ανεξάρτητης αρχής» για το ζήτημα αυτό πράγμα που δυστυχώς σήμερα 139 χρόνια παραμένει ένα ζητούμενο σε όλα τα επίπεδα της ελληνικής κοινωνίας.
β. Η κυβέρνηση επιβάλλεται να κατασκευάσει διδακτήρια, γιατί οι δήμοι δεν μπορούν να φέρουν εις πέρας αυτό το έργο. Για την κατασκευή και προμήθεια διδακτικών οργάνων προτείνει τα εξής: «τα πλείστα των διδακτικών οργάνων θρανία, έδραι, τράπεζαι, βιβλιοθήκαι, οργανοθήκαι, αριθμητήρια, γεωγραφικοί χάρται, στερεομετρικά σώματα δύνανται να γίνωσιν εν Ελλάδι τα μεν υπό των μηχανικών και των μαθητών των ορφανοτροφείων τα δε λοιπά υπό διαφόρων τεχνιτών υπό της κυβερνήσεως μεμισθωμένων»
γ. Με αφορμή την ανύπαρκτη φοίτηση των κοριτσιών στο σχολείο προτείνει τη συμφοίτησή τους στο δημοτικό ως τα 10 σε μικτά δημοτικά τονίζοντας ταυτόχρονα και τις κοινωνικές προκαταλήψεις που κυριαρχούν στην ελληνική ύπαιθρο και τη δυσκολία που υπάρχει να αντιμετωπιστούν.
Όσον αφορά την ελλιπή φοίτηση των αγοριών, εκτός από κάποιους κοινωνικούς λόγους που αναφέραμε πριν, κάνει τις εξής παρατηρήσεις: σύμφωνα με το νόμο ο δάσκαλος οφείλει να καταγγείλει στο Δήμαρχο τους γονείς του μαθητή που απουσιάζει και ο Δήμαρχος να τιμωρεί τον πατέρα που παραμελεί τα καθήκοντα προς το παιδί του. Όμως προσθέτει ο Επιθεωρητής «εάν και μόνον άπαξ επιχειρήσει τούτο ο διδάσκαλος, τότε αμέσως εκδιώκεται εκ της κώμης, διότι ο Δήμαρχος έχων ανάγκην την ψήφον του καθ’ εκάστου πολίτου φροντίζει να τα έχει, ως λέγεται με όλους καλά». Τέτοιες νοοτροπίες και αντιλήψεις σε μικρές κοινωνίες δεν έχουν εκριζωθεί έως και σήμερα .
Προσθέτει τέλος με ελπίδα πως «ουδείς πατήρ είναι φυσικόν να αποφασίση να στερηθή της προσωπικής εργασίας του τέκνου του από το 6ον μέχρι το 17ο έτος της ηλικίας του. Όταν όμως τα σχολεία είναι ου μόνον τερπνά διαμονητήρια των μαθητών, αλλά και αληθή εργαστήρια επιμελώς και τεχνηέντως λαξεύοντα τον ανθρωπισμόν των εις αυτά φοιτώντων, τότε και οι γονείς προθυμότερον θα εξαποστέλλωσι τα τέκνα αυτών και οι παίδες ευχαριστότερον θα φοιτώσιν είς αυτά.»
Τελειώνω την παρουσίαση της έκθεσης με την πρόταση του Παπαμάρκου για τη δωρεάν παροχή βιβλίων στους μαθητές, η οποία φωτίζει πλαίσιο της σκέψης του. Ο Παπαμάρκου λοιπόν προτείνει τη δωρεάν παροχή βιβλίων «τοις απορωτάτοις των μαθητών της Ελλάδος οίτινες δεν είναι ολίγοι». Αυτό θα διαρκέσει για λίγα χρόνια, τονίζει στη συνέχεια, ώστε να εθισθούν «οι φιλόνομοι Έλληνες και εις τας δαπάνας ταύτας» όπως συνήθισαν και τη φορολογία και τη γενική στράτευση.