Βιβλιοπαρουσίαση: Ο Κακός Πολίτης στην Κλασική Αθήνα

Ένα καταπληκτικό βιβλίο 377 σελίδων κυκλοφόρησε πριν δύο χρόνια από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με το συναρπαστικό και αλλόκοτο τίτλο “Ο Κακός Πολίτης στην Κλασική Αθήνα”.

Σύμφωνα με το Δημήτρη Σκορδίλη

O πρωτότυπος τίτλος είναι The Bad Citizen in Classical Athens, Cambridge University Press 2006, συγγραφέας ο Matthew R. Christ καθηγητής και διευθυντής του Τμήματος Κλασικών Σπουδών συνεργαζόμενος με το τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα των ΗΠΑ. Η μετάφραση της κυρίας Μαργαρίτας Μηλιώρη είναι άψογη και υποδειγματική.

Η μοναδική εικόνα του βιβλίου βρίσκεται στο εξώφυλλο: ο νεκρός στρατιώτης με την πανοπλία του σε μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του 480 περίπου π. Χ. στα Μέγαρα. Από την επιγραφή μαθαίνουμε ότι ο Πόλλις ο γιος του Ασώπιχου πολέμησε χωρίς να φανεί δειλός (Ο ΚΑΚΟΣ ΕΟΝ = Οὐ κακός ἐών): εισάγεται έτσι ένα από τα κεντρικά θέματα του βιβλίου που είναι ο δειλός στρατιώτης-πολίτης στην κλασική Αθήνα. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η δήλωση του συγγραφέα ότι η αφετηρία της μελέτης του ήταν μια επιστημονική ανακοίνωσή του το 1998 με τον άκρως προκλητικό τίτλο: Δειλοί, Προδότες και Απατεώνες στη Κλασική Αθήνα από το 508 π. Χ., δηλαδή τη μεγάλη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, ως το 322 π. Χ., μια χρονιά μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου.

Στην Αθηναϊκή Δημοκρατία τα βασικά καθήκοντα του Αθηναίου πολίτη ήταν η συμμετοχή του στην πολιτική ζωή (Λαϊκή Συνέλευση, Βουλή και Δικαστήρια), η υποχρεωτική στράτευση και οι οικονομικές υποχρεώσεις του. Οι αποκλίσεις- παραβάσεις των δύο τελευταίων καθηκόντων, δηλαδή η ενμέρει «κακή πολιτειακή συμπεριφορά», όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο συγγραφέας δεν έχει ερευνηθεί ενδελεχώς και γι’ αυτό αποτελεί το περιεχόμενο του βιβλίου. Χρησιμοποίησα προηγουμένως τη λέξη αλλόκοτος για τον τίτλο του βιβλίου έχοντας κατά νουν την επικρατούσα ευρέως εξιδανικευμένη και εγκωμιαστική αντίληψη που υπάρχει για τη δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα. Τα κεφάλαια του βιβλίου που ακολουθούν το αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Το 1ο κεφάλαιο έχει τίτλο: Ο Ιδιοτελής Πολίτης. Εξετάζεται εδώ εμπεριστατωμένα το ατομικό συμφέρον και η ιδιότητα του πολίτη στην αρχαία Αθήνα, πώς δρα ο πολίτης και πώς παρουσιάζεται ο ιδιοτελής πολίτης. Η πολιτεία σταθερά αντιδρά είτε με την πειθώ είτε με τον καταναγκασμό.

Το 2ο κεφάλαιο τιτλοφορείται Ο Απρόθυμος έφεδρος. Ο συγγραφέας εξετάζει στην ενότητα αυτή την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία στην Αθήνα και τους τρόπους που μετέρχονται οι πολίτες, για να την αποφύγουν. Μαθαίνουμε λοιπόν από τους ρητορικούς λόγους ότι πολύ συχνά στην Αθήνα οι διάδικοι απέδιδαν την κατηγορία της ἀστρατείας (= αποφυγή στράτευσης) στον αντίπαλό τους. Την εικόνα συμπληρώνει η παρουσίαση της στρατο-λόγησης και της αποφυγής της στα κείμενα της δραματικής ποίησης. Έτσι μελετώντας π.χ. τους Ηρακλείδες του Ευριπίδη, το Φιλοκτήτη του Σοφοκλή αλλά και άλλες τραγωδίες και αποσπάσματα από χαμένα έργα ξετυλίγεται η προβληματική της συμμετοχής σε μια εκστρατεία και η άρνησή της. Συχνές επίσης είναι οι μαρτυρίες και στην κωμωδία της εποχής. Η αναπηρία και η αρρώστια ήταν πολύ συχνοί και σοβαροί λόγοι, για να αποφύγει κάποιος τη στράτευση. Όσο κι αν μεγεθύνεται η αναφορά αυτή της ἀστρατείας στο δημόσιο λόγο, φαίνεται επί της ουσίας ότι οι Αθηναίοι μάλλον εύλογα ανησυχούσαν για το φαινόμενο αυτό.

Το 3ο κεφἀλαιο αφορά το Δειλό Οπλίτη. Εξετάζεται σε έκταση το ζεύγος των εννοιών γενναιότητα-δειλία στη διάρκεια της εκστρατείας (αντοχή στις κακουχίες, η μάχη, η υποχώρηση) με σημείο αιχμής τὸ λιποτάξιον, δηλαδή τη λιποταξία. Ερευνάται εξάλλου η επιστροφή του πολίτη στο σπίτι, ο αντίκτυπος του πολέμου στη συμπεριφορά του (θυμίζει τα μεταπολεμικά τραύματα από τους πολέμους Βιετνάμ και Ιράκ) και πώς οι δημοκρατικοί θεσμοί της πόλης επηρέαζαν την αντίληψη για τη γενναιότητα και τη δειλία. Τέλος προβάλλεται η νομική πλευρά του ζητήματος: ποια είναι η νομική ευθύνη για τη δειλία με τους δύο τύπους διώξεων: γραφή λιποταξίου και γραφή δειλίας. Δύο πολύ ενδιαφέροντα θέματα αναλύονται επίσης : η γενναιότητα και η δειλία στο δημόσιο λόγο και κατεξοχήν στους Επιτάφιους λόγους αφενός και αφετέρου στη σφοδρή αντιπαράθεση πολιτικών αρχηγών (π.χ. Δημοσθένης και Αισχίνης ) με συχνά κατασκευασμένες κατηγορίες.

Το 4ο και τελευταίο κεφάλαιο έχει τον άκρως επίκαιρο και ερεθιστικό για το σύγχρονο κόσμο μας τίτλο: Ο πολυμήχανος φοροφυγάς. Οι πληροφορίες καταρχάς για την οικονομία, τους μηχανισμούς της και την οικονομική ζωή της Αθήνας τον 5ο και τον 4ο αι. π. Χ. στο πλαίσιο της δημοκρατίας αποκτούν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Δύο ήταν οι βασικές φορολογικές υποχρεώσεις, η εισφορά, δηλαδή ο έκτακτος φόρος λόγω πολεμικών συνθηκών, και οι λειτουργίες, π.χ. χορηγία (διδασκαλία του χορού των δραματικών αγώνων) τριηραρχία (εξοπλισμός και συντήρηση πολεμικού πλοίου) και άλλες.
Ένας πελάτης του Λυσία ζητά να εκτιμήσουν οι δικαστές την ηθική ανωτερότητα του πατέρα του, ο οποίος δεν έκρυβε την περιουσία του από την πόλη. Από το κείμενο αυτό συνάγεται όχι μόνο η ειλικρίνεια αλλά και το γεγονός ότι η απόκρυψη της περιουσίας ήταν δελεαστική για έναν πολίτη. Η κατηγορία της απόκρυψης ήταν συχνή μεταξύ των διαδἰκων. Τα μετρητά ήταν ιδανικά για απόκρυψη. Δυσκολίες κυρίως υπήρχαν στην απόκρυψη της ακίνητης περιουσίας από τη δημόσια θέα. Όμως επειδή η πόλη δε διέθετε κεντρικό κτηματολόγιο, ώστε να μπορεί να παρακολουθεί την έγγεια ιδιοκτησία των εύπορων πολιτών, δεν ήταν αδύνατη η απόκρυψη. Εξάλλου και οι τράπεζες, που βοηθούσαν τους ιδιώτες στην απόκρυψη του χρήματος, δεν υπέκειντο σε δημόσιο έλεγχο αφενός και αφετέρου η προσωπική δήλωση της περιουσίας ήταν η εκτίμηση που έκαναν οι ίδιοι οι πολίτες για την περιουσία τους.
Μετά από ενδελεχή έρευνα ο M. R. Christ καταλήγει πως η φύση και η ένταση των σχέσεων πολίτη και πόλεως-κράτους είναι ιδιαίτερα εμφανής «στο πεδίο των οικονομικών υποχρεώσεων. Παρ’ όλες τις κοινωνικές πιέσεις που δέχονταν οι πλούσιοι, για να γίνουν ευεργέτες της πόλης, οι ίδιοι ανησυχούσαν βαθύτατα για τη λεηλάτηση των περιουσιών τους διαμέσου της ανάληψης λειτουργιών και της καταβολής της εισφοράς». Είναι χαρακτηριστική πάντως η φράση με την οποία κλείνει το κεφάλαιο αυτό: «..οι πλούσιοι Αθηναίοι χρειαζόταν να κάνουν σχέδια από πολύ νωρίς προκειμένου να προφυλάξουν τις περιουσίες τους από τις πολιτειακές υποχρεώσεις : η φοροδιαφυγή για τους πλούσιους ήταν τρόπος ζωής» .

Το παρόν βιβλίο είναι, πιστεύω, αναγκαίο ανάγνωσμα όχι μόνο για τον ιστορικό και τους σπουδαστές/στριες της ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας αλλά και για τους κλασικούς φιλολόγους και προπάντων για τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι καλούνται να υποστηρίξουν τις συρρικνούμενες Ανθρωπιστικές Σπουδές στην σύγχρονη Εκπαίδευση στην Ελλάδα. Θα ήταν παράλειψη τέλος να μην αναφερθώ στις εξαιρετικής ποιότητας Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με την ευχή να συνεχίζεται ακώλυτα στο μέλλον αυτή η εκδοτική επιστημονική ανθοφορία.