Το περιστύλιο του Μαίτλαντ και η ιστορία

Στο κατώφλι του καλοκαιριού, το σύνθημα είναι «Πάμε Πλατεία!». Την πιο μεγάλη όπως λένε των Βαλκανίων. Την πιο όμορφη του κόσμου στις καρδιές των Κερκυραίων.
Τ’ αγαπημένο μου κομμάτι είναι το νότιο, που στην καθημερινότητά μας ονομάζουμε «Πάνω πλατεία», για να το ξεχωρίζουμε απ’ το βόρειο, την «Κάτω πλατεία», που έτσι κι αλλιώς τα ξεχωρίζει μια μικρή λεωφόρος. Και τα δύο μαζί συνθέτουν την περικαλλή Σπιανάδα, που ο χώρος της δημιουργήθηκε επί βενετικής κατοχής, με την ισοπέδωση 2.400 περίπου κατοικιών μπροστά απ’ το Παλιό Φρούριο (spianare=ισοπεδώνω), για ν’ αυξηθούν οι αμυντικές του δυνατότητες. Η δεντροφύτεψή της έγινε αργότερα, επί γαλλικής κατοχής.
Πάνω πλατεία λοιπόν, από επιλογή! Είναι που το βλέμμα μπορεί και χαϊδεύει απ’ τη σωστή απόσταση το επιβλητικό φρούριο, κι ύστερα απλώνεται στον όρμο της Γαρίτσας μέχρι τον Ανεμόμυλο, και ξεφεύγει ανεμπόδιστα μέχρι πέρα στα ηπειρωτικά βουνά. Είναι η δροσιά που της χαρίζουν τα αιωνόβια δέντρα, κι ανάμεσά τους οι φλαμουριές, «τα τίλια» για τους ντόπιους, με την ηρεμιστική τους αύρα και το λιγωτικό άρωμα των λουλουδιών τους. Είναι τα νεαρά παιδιά που κάθονται παρέες – παρέες στο γρασίδι, στα σκαλιά και στα παγκάκια της πλουτίζοντάς την με τα δικά τους χρώματα και τους δικούς τους ήχους, μα και τα πιο μικρά που βουίζουν σα μελίσσια, καθώς χαίρονται στην άπλα της τα παιγνίδια τους.

Ζω σαράντα σχεδόν χρόνια στην Κέρκυρα, κι ομολογώ πως άργησα να μάθω ότι το κομψό κι απέριττο κυκλικό περιστύλιο με τις είκοσι κολόνες ιωνικού ρυθμού, που δεσπόζει στη νότια άκρη της Πάνω πλατείας, είναι μνημείο που χτίστηκε προς τιμήν του Τόμας Μαίτλαντ, του πρώτου Ύπατου Αρμοστή των Ιόνιων νησιών στην περίοδο της Βρετανικής «Προστασίας». Εξ ου και η επίσημη ονομασία του «Περιστύλιο του Μαίτλαντ». Αυτό άλλωστε μας υπενθυμίζει στην κορωνίδα του μνημείου η κυκλική ταινιοειδής επιγραφή «ΕΙΣ ΜΝΕΙΑΝ ΑΙΣΙΟΥ ΗΜΕΡΑΣ ΕΠΑΝΟΔΟΥ ΕΚ ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΡΕΤΑΝΝΙΑΣ ΘΩΜΑ ΜΑΙΤΛΑΝΔΟΥ ΩΣ ΕΥΘΥΝΤΗΡΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΟΣ ΝΗΣΩΝ ΙΟΝΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΑΙ ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΙ ΑΝΕΣΤΗΣΑΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤ ΑΩΙΣΤ».
Το μνημείο κατασκευάστηκε το 1821, αντί τιμητικής αψίδας που πρότειναν με ψήφισμα 46 ευγενείς της Κέρκυρας το 1816, λίγους μήνες μετά την έλευση του Μαίτλαντ στα Επτάνησα. Σχεδιάστηκε απ’ το μηχανικό της βρετανικής βασιλικής οικογένειας Τζορτζ Ουίτμορ και διακοσμήθηκε απ’ τον Κερκυραίο γλύπτη Παύλο Προσαλέντη. Χτίστηκε πάνω σε μια μεγάλη υπόγεια βενετσιάνικη στέρνα του 1781, που τότε ήταν ακόμα σε χρήση, και της έδινε πρόσβαση από δυο εισόδους. Ο πωρόλιθος για την κατασκευή του μεταφέρθηκε απ’ τη Μάλτα, που ήταν επίσης υπό Βρετανική Κατοχή.
Αυτά τα λίγα για την ιστορία του μνημείου, που είναι άλλο ένα αξιοθέατο απομεινάρι στην Κέρκυρα της Αγγλοκρατίας (1815-1864). Για την ιστορία όμως του τιμώμενου αρμοστή, ως προς το μέρος της που αφορά τους Επτανήσιους, αυτά που θα μπορούσε κανείς ν’ αναφέρει, είναι πολλά και καθόλου τιμητικά.
Δεν είμαι κατάλληλη για να παραθέσω μ’ επιστημονική ακρίβεια τα ιστορικά στοιχεία. Ωστόσο, οι συνειρμοί που μου προκάλεσαν συνδυαστικά τρία πρόσφατα τοπικά γεγονότα, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους, το τρισάγιο στη μνήμη του πρίγκιπα Φιλίππου με την παρουσία της δημάρχου και του προέδρου του δημοτικού συμβουλίου (υποθέτω, προς περαιτέρω σύσφιξη των ελληνοαγγλικών σχέσεων!), ο λειψός γιορτασμός της επετείου της Ένωσης της Επτανήσου με την Ελλάδα, και τα προγραμματισμένα για τη μέρα αυτή – πλην αδόξως ματαιωθέντα – αποκαλυπτήρια του αγγλόφερτου αναμνηστικού οβελίσκου για την πολιορκία του 1716 (υποθέτω, προς περαιτέρω σύσφιξη των «αγγλοελληνικών» σχέσεων!), με ώθησαν ν’ αναζητήσω τα «έργα και ημέρες» του πρώτου Ύπατου Αρμοστή του βρετανικού προτεκτοράτου του Ιονίου. Και για να φρεσκάρουμε στο μυαλό μας τα βασικά, παραθέτω συνοπτικά και συγκεντρωμένα, όσα εύκολα μου αποκάλυψε το διαδίκτυο. Αυτά που τον έκαναν μισητό στον απλό λαό των Επτανήσων και στους φιλέλληνες, τόσο, ώστε φιλελεύθεροι βρετανοί πολιτικοί να χαρακτηρίσουν τον αποκαλούμενο σκωπτικά και «King Tom» Thomas Maitland, ως «όνειδος» και «τύραννο». Για περισσότερα κι ακριβέστερα, ο λόγος στους ιστορικούς.

Ο Τόμας Μαίτλαντ (1759-1824), βρετανός στρατιωτικός και πολιτικός, διορίστηκε από τον άγγλο βασιλιά Λόρδος Ύπατος Αρμοστής του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων το 1815. Με την ιδιότητα αυτή και το βαθμό του αντιστράτηγου, ήρθε στα Επτάνησα το Φεβρουάριο του 1816. Ταυτόχρονα κατείχε τη θέση του κυβερνήτη της Μάλτας και του διοικητή της Μεσογείου εκτός από το Γιβραλτάρ. Για καθένα απ’ τα αξιώματα αυτά αμειβόταν πλουσιοπάροχα απ’ το Ηνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας, που τα συμφέροντά του υπερασπίστηκε μ’ επιτυχία.
Ήταν δεσποτικός, αυταρχικός και βίαιος χαρακτήρας, με ολιγαρχικές και συντηρητικές απόψεις, αντιδημοκρατικός, υποστηρικτής της ιερής Συμμαχίας.
Το 1817 έδωσε στους Ιόνιους Σύνταγμα, αναγκασμένος απ’ τη συνθήκη των Παρισίων (5/11/1815). Όμως, με το Σύνταγμα αυτό μετέτρεψε την αγγλική προστασία σε βίαιη επικυριαρχία. Το λεγόμενο Σύνταγμα του Μαίτλαντ ψηφίστηκε απ’ τη συντακτική επιτροπή μέσα σε τρεις μέρες, υπό την απειλή πυροβόλων. Ήταν αντιδραστικό, ανελεύθερο, αποικιακού χαρακτήρα, παραπλανητικής αξιοπρέπειας κι εξασφάλιζε επιδέξια τον απόλυτο έλεγχο των Επτανήσιων απ’ τον αρμοστή παρέχοντάς του στην ουσία διευρυμένες εξουσίες. Εισήγαγε τεχνηέντως λογοκρισία προβλέποντας κυβερνητική άδεια για την ίδρυση ιδιωτικού τυπογραφείου, που δε δόθηκε ποτέ.
Έθεσε υπό τον έλεγχό του τα νομοθετικά όργανα του Ιόνιου Κράτους (Γερουσία, Βουλή), καθώς οι αποφάσεις τους έπρεπε να επικυρωθούν απ’ τον αρμοστή, που είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας (veto).
Εξασφάλισε τη στήριξη, στενή συνεργασία κι υποταγή των αριστοκρατών, γαιοκτημόνων και μεγαλεμπόρων (signori), δηλαδή των «αφεντάδων» ή «αρχόντων» στη γλώσσα του λαού, που συμπεριφέρθηκαν με δουλικότητα, φιλαυτία και φιλοκέρδεια και τάχτηκαν απέναντι στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα κρατικές θέσεις και τοπικά αξιώματα. Για ευνόητους λόγους, οι προύχοντες δρομολόγησαν και σε άλλα ιόνια νησιά την ανέγερση αγαλμάτων, ανδριάντων και άλλων μνημείων προς τιμήν του Μαίτλαντ.
Δημιούργησε το απεχθές θεσμικό εκτελεστικό όργανο της Υψηλής Αστυνομίας, που στηριγμένο σε δίκτυο καταδοτών επέβαλε την «τάξη» με βία και φριχτούς βασανισμούς κατατρομοκρατώντας τους πολίτες.
Δεν ενδιαφέρθηκε για την εκπαίδευση κι αντέδρασε στο σχέδιο των φιλελλήνων για τη δημιουργία Πανεπιστημίου στα Ιόνια.
Συνέβαλε στη δημιουργία το 1818, απ’ τον πρίγκιπα της Ουαλίας κι αντιβασιλέα του Ηνωμένου Βασιλείου Γεώργιο Δ΄, του ιπποτικού τάγματος των αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου. Με σκοπό την παρασημοφόρηση κι απονομή τίτλων και τιμών σε Επτανήσιους, Μαλτέζους και Βρετανούς για τις υπηρεσίες στο βρετανικό στέμμα και την υπεράσπιση των συμφερόντων του στέμματος στη Μεσόγειο. Με Εισηγητή της απονομής των διάφορων τιμών τον άγγλο αρμοστή. Με Μεγάλο Μάγιστρο και πρώτο Μεγαλόσταυρο Ιππότη τον περί ου ο λόγος Sir Thomas Maitland. Και με έδρα το περίφημο Ανάκτορο-Παλάτι της Κάτω πλατείας της Κέρκυρας, που άρχισε να χτίζεται το ίδιο έτος με απόφαση της Γερουσίας, για εξυπηρέτηση του Τάγματος και για κατοικία του αρμοστή.
Μετά από διαπραγματεύσεις που έκανε ο ίδιος, την άνοιξη του 1819 ξεπούλησε την Πάργα στον Αλή Πασά. Με δυσμενείς για τους κατοίκους της όρους, αντί του ποσού των 150.000 λιρών στερλινών, μικρότερου κι απ’ το μισό της πραγματικής αξίας της περιουσίας τους, που μάλιστα καθυστέρησε να τους παραδώσει και περιέκοψε ακόμα περισσότερο όταν κατάφυγαν στην Κέρκυρα. Το γεγονός αυτό είχε διεθνή αρνητικό αντίκτυπο για τη Βρετανία και προκάλεσε αντιπάθεια των Ελλήνων για τους Άγγλους.
Επί της αρμοστείας του καταπνίγηκε βίαια αιματηρή εξέγερση στη Λευκάδα, που ξέσπασε όταν τον Ιούνιο του 1819, με απόφαση της επτανησιακής Γερουσίας στην Κέρκυρα, επιβλήθηκε πρόσθετη φορολογία στους χωρικούς της Λευκάδας πάνω στο λάδι και το κρασί, για την κάλυψη των εξόδων διάνοιξης διώρυγας μεταξύ Λευκάδας και Ακαρνανίας. Την εξέγερση των χωρικών, που ακολούθησε η επιβολή στρατιωτικού νόμου, κατέστειλε τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο του 1819 ο αναπληρωτής αρμοστής στρατηγός Άνταμ, επικεφαλής του αγγλικού στρατού που έφερε στη Λευκάδα απ’ την Κέρκυρα για το σκοπό αυτό. Παρά τη χορηγηθείσα αμνηστία, οι τέσσερεις πρωταίτιοι απαγχονίστηκαν και τα πτώματά τους καλύφτηκαν με πίσσα, κλείστηκαν σε σιδερένια κλουβιά και τοποθετήθηκαν σε περάσματα κι υψώματα για παραδειγματισμό.
Το 1821 κατέπνιξε στάσεις στη Ζάκυνθο και τα Κύθηρα, με παρόμοια αγριότητα: “Τα πτώματα των απαγχονισθέντων – ύστερα από τη στάση του Υψολίθου στη Ζάκυνθο στις 30 Σεπτεμβρίου 1821 – ασφάλτω περιειλημμένα εν σιδεροίς κλωβοίς ανηρτήθηκαν παρά τας λεωφόρους. Καί τινος νέου το πτώμα ωσαύτως εκτρεμάσθη απέναντι της οικίας αυτού, διαμείναν επί πέντε και δέκα έτη. Η δε τάλαινα μήτηρ παραφρονήσασα, επί πολύν χρόνον ίστατο απέναντι του κλωβίου κλαίουσα γοερώς και κράζουσα τους διαβάτας προς το απάνθρωπον θέαμα”. Βλ. Ανδρέα Ιδρωμένου, Πολιτική Ιστορία της Επτανήσου (1815 – 1864), Κέρκυρα 1935, σελ. 26.
Ήταν γνωστός τουρκόφιλος και γι’ αυτό οι Έλληνες του έδωσαν το παρατσούκλι «σουλτάν Θωμάς». Απ’ την αρχή της επανάσταση του 1821 τήρησε ανθελληνική στάση κι επέβαλε την ποινή του θανάτου για κάθε κρυφό «ξεβάρκισμα» στο Ιόνιο προς ή από την επαναστατημένη Ελλάδα. Με διάταγμα της Γερουσίας που επικύρωσε ο άγγλος βασιλέας, απαγορεύτηκε η εμπλοκή με οποιοδήποτε τρόπο των Επτανήσιων στην Επανάσταση, με την απειλή εξορίας, δήμευσης περιουσίας, σύλληψης, δίκης και άλλων τιμωριών. Ο Καποδίστριας θεωρούσε ότι τα μέτρα του Μαίτλαντ ήταν μια συνειδητή προσπάθεια να διαχωρίσει τους Ιόνιους απ’ τους γειτονικούς Έλληνες και να ξεριζώσει κι εξαλείψει κάθε πατριωτικό εθνικό ελληνικό συναίσθημα.
Πέθανε το 1824 στη Μάλτα, οπότε τον διαδέχτηκε στη θέση του Λόρδου Ύπατου Αρμοστή ο Φρέντερικ Άνταμ.

Κι ενώ κάποιοι έχουν μνημεία για τα θύματα της Αγγλοκρατίας, όπως οι Λευκαδίτες για την πιο πάνω εξέγερση του 1819, εμείς εδώ στην Κέρκυρα έχουμε μνημεία της Αγγλοκρατίας που έγιναν προς τιμή των εκπρόσωπων της πιο αυταρχικής της περιόδου.
Πάντως, οι Κερκυραίοι το «Περιστύλιο του Μαίτλαντ» συνηθίζουν να το λένε σκέτα «Περιστύλιο» και «Στέρνα» απ’ τη στέρνα που έχει στα σπλάχνα του. Κι αυτό μοιάζει από μόνο του, περνώντας από γενιά σε γενιά, σαν ενσυνείδητη ή υποσυνείδητη, ή ακόμα και μη συνειδητοποιημένη πράξη αντίστασης σε ό,τι συμβολίζει κι υπενθυμίζει το μνημείο. Καθώς και σαν πράξη περιφρόνησης του περιβόητου Τόμας Μαίτλαντ, που η συλλογική μνήμη των Επτανήσιων έχει καταδικάσει ως τον πιο σκληρό βρετανό Ύπατο Αρμοστή, όπως άλλωστε κι η Ιστορία.

Η σύγχρονη Κέρκυρα έχει πλέον ενσωματώσει τ’ αξιοθέατα μνημεία της Βρετανικής Κατοχής στην πολυπολιτισμική της κληρονομιά, με χρήσεις προσαρμοσμένες στις ανάγκες των κατοίκων της και της τουριστικής της ανάπτυξης, όπως αρμόζει σε μια πόλη κοσμοπολίτικη, ανοιχτή σε όλους τους λαούς, αμνησίκακη και γενναιόδωρη. Αρκεί παράλληλα να ενεργεί με πράξεις ή παραλείψεις τα δέοντα, χωρίς εξωραϊσμούς και στρογγυλοποιήσεις και χωρίς διαστρεβλώσεις κι απαξιώσεις, για να μην περιπέσει αντί οποιουδήποτε ανταλλάγματος σ’ επιλεκτική ιστορική αμνησία.
Συμπεριφορές παρόμοιες μ’ εκείνες των «αρχόντων» (signori) της αγγλοκρατίας, είναι ντροπιαστικές και κατακριτέες. Πολύ περισσότερο, αφού ο λαός των Ιονίων έχει βάλει προ πολλού και δια παντός τους «Μαίτλαντ», τους «αφεντάδες» και τα «στέμματα» στο χρονοντούλαπο και δεν ανέχεται προσπάθειες κι ενέργειες επαναφοράς τους έστω και πλαγίως στο προσκήνιο, που τον εκθέτουν και δεν τον εκπροσωπούν.-