Γνωριμία με μορφές του πολιτισμού μας: Αντώνιος Γεωργίου Έπαρχος (1491-1571)

Στην μεγάλη συνοικία Πόρτα Ρεμούντα, στην περιοχή του Φοίνικα, όπου υπήρχε και η ομώνυμη πύλη, η οποία κατεδαφίστηκε το 1838 από τους Άγγλους, κοντά στην Πάνω Πλατεία, υπάρχει η οδός Επάρχου.
Ο Αντώνιος Έπαρχος γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1491 και ανήκε σε οικογένεια ευγενών. Η οικογένειά του καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Ο πατέρας του Γεώργιος ήταν γιατρός. Το όνομα του πατέρα του βρισκόταν στα ονόματα των 150 ευγενών της Κερκυραϊκής Κοινότητας και απαντάται για 1η φορά το 1490. Είναι πιθανόν η μητέρα του να ανήκε στη γνωστή οικογένεια των Μόσχων από τη Σπάρτη, που μέλη της κατέφυγαν στην Κέρκυρα. Η οικογένειά του ήταν από τις πιο αξιόλογες και πολυμελείς της Κέρκυρας με μεγάλη περιουσία σε Παλαιόπολη, Μεσογγή, Ασπιωτάδες και Πάγους.

Στην Κέρκυρα την εποχή αυτή συνυπάρχουν αφενός οι επιδράσεις της Δύσης λόγω της Βενετικής κυριαρχίας αλλά και των νέων που επιστρέφουν από σπουδές στον τόπο τους και αφετέρου της Ανατολής: στο νησί φτάνουν πολλοί Βυζαντινοί λόγιοι: ανάμεσά τους βρίσκεται ο Σφραντζής ή Φραντζής, ο γνωστός χρονικογράφος της Άλωσης της Πόλης. Σε αυτό το εύφορο πνευματικά κλίμα μεγάλωσε ο Αντώνιος. Η συλλογή κωδίκων και οι σπουδές στην ιατρική ήταν παράδοση στην οικογένειά του. Ο πρώτος κώδικας τον οποίο αντέγραψε ο ίδιος το 1506 περιείχε τα Ευαγγέλια. Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι ως το 2ο αι. μ. Χ. ο τρόπος παράδοσης των αρχαίων ελληνικών κειμένων ήταν ο κύλινδρος από πάπυρο. Από τον 4ο αι. μ. Χ. όμως εξαπλώνεται ο κώδικας: πίνακες είτε από φύλλα παπύρου είτε από φύλλα περγαμηνής, που ήταν υλικό από επεξεργασμένο δέρμα με μεγάλη ανθεκτικότητα, συγκροτούν ένα κώδικα.

Το 1536 ο Έπαρχος εκλέγεται αντιπρόσωπος της Κοινότητας στη Βενετική Γερουσία. Είναι επίσης γνωστό ότι πήρε μέρος και στις Πρεσβείες του 1552 και 1570, ένα χρόνο πριν το θάνατό του. Όταν λέμε Πρεσβείες εννοούμε τις Επίσημες Αποστολές της Κέρκυρας στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, οι οποίες μετέφεραν αιτήματα των κατοίκων. Αξίζει να σημειωθεί πως οι Βενετοί δεν ικανοποιούσαν κανένα αίτημα από το οποίο οι ίδιοι θα ζημιώνονταν στο ελάχιστο. Η τακτική που ακολουθούσαν ήταν είτε να μη δίνουν συγκεκριμένες απαντήσεις είτε να δίνουν αόριστες υποσχέσεις. Ταυτόχρονα όμως οι απαντήσεις ήταν γεμάτες με λόγια δήθεν αγάπης και ενδιαφέροντος για τους «πιστότατους υπηκόους» τους.

Ορόσημο στη ζωή του Επάρχου αποτέλεσε το 1537 : ήταν η μεγάλη πολιορκία της Κέρκυρας από τον Μπαρμπαρόσσα την εποχή του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς: άγρια σφαγή και εκτεταμένη λεηλασία και καταστροφή του νησιού. Ο Έπαρχος αποφασίζει λίγο μετά την λήξη της πολιορκίας να καταφύγει στη Βενετία μαζί με την οικογένεια του. Έξι χρόνια αργότερα, το 1543 βρίσκεται ήδη στη Βενετία έχοντας δύο σημαντικά προσόντα. Πρώτα πρώτα ξέρει άριστα ελληνικά. Ταυτόχρονα όμως είναι ένας σπουδαίος συλλέκτης και αντιγραφέας αρχαίων κωδίκων. Στη συνέχεια καθιερώθηκε ως ο σοβαρότερος προμηθευτής χειρογράφων στη Βενετία. Έφτασε στη Βενετία το 1537 και έγινε μέλος της εκεί Ελληνικής Αδελφότητας το 1540. Όμως δεν φαίνεται να έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο. Η Βενετική αρχή το Γενάρη του 1541 του παραχωρεί το φέουδο των Τσιγγάνων, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή της Λευκίμμης και σε αυτό υπαγόταν οι Τσιγγάνοι όλου του νησιού. Το αντάλλαγμα ήταν η υποχρέωσή του να διδάσκει ελληνικά, όπου του υπεδείκνυε το κράτος. Οικονομική ενίσχυση επίσης δεχόταν και από την Καθολική Εκκλησία, αφού φανατικοί βιβλιόφιλοι ήταν Καρδινάλιοι, οι οποίοι εξασφάλιζαν ελληνικά χειρόγραφα για τη βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Εκείνη την εποχή στη Βενετία συναντώνται η Αναγεννησιακή κίνηση, το εμπόριο των ελληνικών χειρογράφων και εκτεταμένη εκδοτική κίνηση. Γύρω στο 1535 τροποποιείται το κλίμα αυτό σταδιακά: η επικράτηση της Μεταρρύθμισης στη Γερμανία επηρεάζει αρνητικά το και ανθρωποκεντρικό πνεύμα της Αναγέννησης. Στη δεκαετία του 1540 ξεκίνησε το πέρασμα από την Αναγέννηση στην εποχή της Αντιμεταρρύθμισης. Το 1542 ιδρύθηκε στη Ρώμη το δικαστήριο της Ιερής Εξέτασης και ένα χρόνο αργότερα καταρτίστηκε ο Πίνακας των Απαγορευμένων Βιβλίων. Η αλλαγή αυτή ήταν εμφανής σε όλες τις εκδηλώσεις του πολιτισμού. Η στάση της καθολικής εκκλησίας στον Ουμανισμό αλλά και στους Έλληνες ουμανιστές πρόσφυγες ήταν πια αρνητική.

Ο ίδιος υπήρξε οπαδός της ενωτικής πολιτικής στο θρησκευτικό τομέα. Ήταν υπέρ της ευρύτερης συνεργασίας των χριστιανικών κρατών εναντίον των Τούρκων. Στη Βενετία κάνει γνωριμίες με εκκλησιαστικές και πολιτικές προσωπικότητες της Δύσης αλλά και προσωπικότητες της ελληνικής εκκλησίας. Συνδέεται επίσης με λόγιους Κερκυραίους, όπως το Νικόλαο Σοφιανό και τον Ανδρόνικο (Νίκανδρο) Νούκιο, συγγραφέα των Αποδημιών. Ο Έπαρχος το 1547 ήδη πηγαινοέρχεται πολύ συχνά στη Κέρκυρα και συμμετέχει στη δημόσια ζωή του νησιού.

Η συμβολή του Επάρχου στη διάδοση της ελληνικής γραμματείας αρχαίας και μεσαιωνικής υπήρξε πολύ σημαντική. Χειρόγραφα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων εξασφαλίζονται όχι μόνο για τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης: Βατικανό, Εσκοριάλ στην Ισπανία, Λαυρεντιανή στη Φλωρεντία, Αμβροσιανή στο Μιλάνο, Εθνική στο Βερολίνο, αλλά και για μεγάλες ιδιωτικές.

Αναφέρουμε τα πιο σημαντικά έργα του: Ὑποτύπωσις τῆς Ὀτομάνων Τυραννίδος καὶ ποίω τρόπω ταύτην καταστρέψασθαι. Το κείμενο γράφτηκε το 1538-39 στην περίοδο του Γ’ Βενετοτουρκικού πολέμου. Ο Αγώνας εναντίον των Τούρκων, προτείνει ο Έπαρχος, πρέπει να διεξαχθεί μέσα στο ίδιο το τουρκικό κράτος με επίθεση από τρία διαφορετικά σημεία. Έχει υποστηριχθεί ότι προσπαθεί ο συγγραφέας να μιμηθεί στο έργο του το ύφος αρχαίων συγγραφέων και ιδιαίτερα του ρήτορα Δημοσθένη.

Το δεύτερο σημαντικό έργο του είναι ποιητικό: Θρῆνος είς τὴν Ἑλλάδος καταστροφήν. Η Άλωση της Πόλης, είναι γνωστό, στάθηκε η αφορμή μιας σειράς ποιητικών έργων: από το Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης ως τα δημοτικά τραγούδια. Δημιουργήθηκε ένα είδος λογοτεχνίας οι Θρήνοι. Συχνά τα έργα αυτά κατέληγαν σε επικλήσεις στους ηγέτες της Χριστιανικής Δύσης να ενωθούν και να επιτεθούν στον κοινό εχθρό . Ο Θρήνος του Επάρχου δημοσιεύτηκε στη Βενετία το 1544, είναι όμως πιθανόν να είχε ξεκινήσει η συγγραφή του μετά τη μεγάλη Πολιορκία της Κέρκυρας το 1537. Είναι γραμμένος σε επική γλώσσα και αποτελείται από 103 ελεγειακά δίστιχα.

Οι Επιστολές τέλος είναι το τρίτο είδος των γραπτών του: πολλές επιστολές αναφέρονται σε προσωπικές υποθέσεις αλλά και άλλες είναι επιστολές-εκκλήσεις σε προσωπικότητες της εκκλησίας, στις οποίες η θρησκευτική συμφιλίωση εξαίρεται για να αντιμετωπιστούν οι Τούρκοι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επιστολή του στο γνωστό Ουμανιστή Φίλιππο Μελάγχθονα (μέλας + ἡ χθών, χθονός) (1497-1560) (εξελληνισμένη μορφή του ονόματος Philipp Schwarzerd).